Motyw pieniędzy – Motyw literacki

Czym jest motyw pieniędzy w literaturze i dlaczego wciąż fascynuje?

Od czasów starożytnych po współczesne powieści, motyw pieniędzy stanowi literackie zwierciadło ludzkich namiętności, dążeń i moralnych dylematów. Jako uniwersalny symbol władzy, pokusy i społecznych nierówności, pieniądz odsłania najgłębsze zakamarki ludzkiej natury. Czy możliwe jest zachowanie godności w starciu z żądzą posiadania? Jak bogactwo wpływa na relacje międzyludzkie? Odpowiedzi na te pytania znajdziemy w arcydziełach światowej literatury, które od wieków mierzą się z tym wiecznie aktualnym tematem.

Jak ewoluowało literackie przedstawienie pieniędzy na przestrzeni wieków?

Od starożytnych przestróg do renesansowej satyry

W Biblii i mitologii greckiej pieniądz pojawia się jako źródło moralnego upadku. Nowy Testament przestrzega:

„Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne, niż bogatemu wejść do królestwa niebieskiego”

. W średniowieczu bogactwo było postrzegane jako przeszkoda w zbawieniu – ascetyczne ideały św. Franciszka z Asyżu czy postać Chrystusa wyrzucającego kupców ze świątyni podkreślały wartość ubóstwa. W „Boskiej komedii” Dantego skąpcy i rozrzutnicy cierpią w piekle, skuci ciężarem złotych worków.

Renesansowe ambiwalencje

W „Krótkiej rozprawie między trzema osobami” Mikołaj Rej krytykuje duchowieństwo gromadzące bogactwa, podczas gdy Kochanowski w fraszce „Na sokalskie mogiły” pisze:

„Nie złoto, nie płużące role, Lecz cnota i stateczność zdobi człowieka w cnocie”

. Jednak w tym samym czasie „Kupiec wenecki” Szekspira pokazuje złożoną grę między lichwiarzem Shylockiem a kupcem Antonio, gdzie pieniądz staje się narzędziem zemsty i testem człowieczeństwa.

Oświeceniowy rozum kontra romantyczne ideały

Wiek XVIII przynosi przełom – Molier w Skąpcu kreśli pamfletową postać Harpagona, którego sknerstwo staje się źródłem komizmu i patosu. Jednocześnie w Kandydzie Woltera pojawia się krytyka merkantylizmu:

„Pracujmy nie rozumując, to jedyny sposób, aby życie uczynić znośnym”

– tę parodię kapitalistycznej mentalności znajdziemy w słowach protagonisty. Romantyzm wprowadza nową perspektywę – w „Dziadach” Mickiewicza widmo złego pana pokutuje za wyzysk chłopów, a w „Nieboskiej komedii” Krasińskiego arystokratyczny bankier staje się symbolem upadku cywilizacji.

Współczesne dylematy materializmu

XX-wieczna literatura eksploruje psychologiczne konsekwencje wyścigu szczurów. W Lalce Prusa Stanisław Wokulski staje się ofiarą społecznych przemian, gdzie pieniądz determinuje pozycję społeczną. Z kolei w Wielkim Gatsby’m Fitzgeralda złoto i blichtr stają się metaforą amerykańskiego snu, który okazuje się iluzją. Współcześnie, w powieści „Kapitał” Szczepana Twardocha, giełdowe spekulacje stają się krwawą areną walki o władzę.

Które dzieła najlepiej ilustrują złożoność motywu pieniędzy?

Skąpiec Moliera (1668)

Komedia o Harpagonie, którego miłość do złota przerasta uczucia do dzieci. Kluczowa scena z zakopaną skrzynią pieniędzy odsłania patologiczną relację człowieka z bogactwem. Molier używa tu groteski, by zdemaskować społeczeństwo kierujące się chciwością. W słynnym monologu Harpagon krzyczy:

„Moja kochana skrzynko!”

, personifikując pieniądze i nadając im cechy żywej istoty.

Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego (1866)

Raskolnikow morduje lichwiarkę, wierząc w swoją nadludzką misję. Pieniądze stają się tu katalizatorem moralnego upadku, symbolem społecznej nierówności i narzędziem psychologicznej destrukcji. Autor pokazuje, jak 30 rubli zdobyte przez prostytutkę Sonię staje się sakramentalnym znakiem poświęcenia, podczas gdy te same pieniądze w rękach lichwiarki – narzędziem zniewolenia.

Lalka Bolesława Prusa (1890)

Wokulski zdobywa fortunę, by zdobyć miłość arystokratki Izabeli. Prus ukazuje paradoks: pieniądze otwierają drzwi do salonów, ale nie gwarantują szczęścia. Jak zauważa narrator:

„Pieniądze szczęścia nie dają, trzeba być głupcem, żeby tak myśleć. Ale też bez pieniędzy nie ma szczęścia…”

. Scena licytacji serwisu stanowi mistrzowskie studium społecznej gry pozorów, gdzie wartość przedmiotu przekracza jego realną cenę.

Chłopi Władysława Reymonta (1904-1909)

W epopei wiejskiej srebrne ruble i miedziane grosze krążą między chatami, stając się krwiobiegiem społeczności. Pieniądz determinuje małżeństwa (romans Jagny z Antkiem), spory o ziemię i pozycję w hierarchii wsi. Reymont pokazuje, jak gospodarka oparta na gotówce wypiera tradycyjne wartości wspólnotowe.

Świętoszek Moliera (1664)

Tytułowy Tartuffe, udając ascetę, przejmuje majątek Orgona. Molier demaskuje hipokryzję religijnych manipulatorów, dla których pobożność jest narzędziem wzbogacenia. Scena przekazania szkatuły z dokumentami stanowi punkt zwrotny, odsłaniając prawdziwe motywacje świętoszka.

Jakie symbole i metafory związane z pieniędzmi dominują w literaturze?

• Złota moneta – symbol fałszywej wartości (np. w Kubusiu Fataliście Diderota jako metafora ludzkich złudzeń)
• Pusty portfel – metafora społecznego wykluczenia (w naturalistycznej powieści Germinal Zoli)
• Lichwa – narzędzie moralnej degrengolady (w Kupcu weneckim Szekspira i Zbrodni i karze Dostojewskiego)
• Giełda – współczesna arena walki o przetrwanie (w Ludziach bezdomnych Żeromskiego i Kapitał Twardocha)
• Testament – narzędzie manipulacji (w Świętoszku Moliera i Lalce Prusa)

Czy gatunek literacki wpływa na przedstawienie motywu pieniędzy?

Mity i fakty o literackim motywie pieniędzy

Jak wykorzystać motyw pieniędzy w rozprawce maturalnej?

• Przykładowe tezy:
  • „Literackie przedstawienie pieniędzy odsłania nie tylko indywidualne dramaty, ale także zbiorowe obsesje epok”
  • „Pieniądz w literaturze – od narzędzia wyzwolenia do źródła zniewolenia”
• Strategie argumentacji:
  1. Wybierz 3-4 epoki literackie
  2. Porównaj funkcje motywu w różnych gatunkach
  3. Zestaw ze sobą antagonistyczne postacie (np. Harpagon vs. Scrooge)
• Kluczowe cytaty:
  • „Pieniądz to przechodnie ścierwo” (Wyspiański)
  • „Nie złoto, lecz sumienie czyni człowieka bogatym” (Kochanowski)
  • „Pieniądze nie śmierdzą” (Wespazjan w „Quo Vadis”)

Dlaczego motyw pieniędzy pozostaje aktualny w literaturze XXI wieku?

W dobie kapitalizmu platformowego i kryptowalut motyw pieniędzy zyskuje nowe oblicza. Współczesne powieści jak Kapital Szczepana Twardocha czy Biały ząb Zadie Smith pokazują, jak globalny system finansowy kształtuje tożsamości i relacje. Cyfrowe waluty i ekonomia uwagi stają się nowymi metaforami odwiecznego ludzkiego pragnienia posiadania. W „Sekretnym życiu drzew” Wohllebena pieniądz staje się narzędziem destrukcji przyrody, a w „451 stopniach Fahrenheita” Bradbury’ego – środkiem kontroli społecznej.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesna literatura może wymyślić nowe sposoby mówienia o pieniądzach w erze wirtualnych walut?
• Jak pandemia zmieniła literackie przedstawienia relacji między bogactwem a zdrowiem?
• Czy w epoce cyfrowych płatności pieniądz stracił swoją symboliczną moc w literaturze?