Motyw różnych postaw bohaterów – Motyw literacki

Czym jest motyw różnych postaw bohaterów w literaturze?

Motyw różnych postaw bohaterów stanowi fundamentalny element konstrukcji świata przedstawionego w literaturze. Polega na celowym zestawieniu odmiennych zachowań, systemów wartości i reakcji postaci na te same wyzwania egzystencjalne, społeczne czy moralne. Taki zabieg pozwala autorom ukazać złożoność ludzkiej natury, a czytelnikom – lepiej zrozumieć mechanizmy rządzące rzeczywistością. Jak zauważył Umberto Eco:

„Prawdziwy bohater literacki zawsze nosi w sobie ślady swojego antagonisty”

.

Jak ewoluowało przedstawienie postaw bohaterów na przestrzeni wieków?

Starożytność: heroizm versus fatalizm

W Iliadzie Homera obserwujemy wyraźny kontrast między herosami a zwykłymi śmiertelnikami. Achilles reprezentuje buntowniczą postawę wobec przeznaczenia („

Wolę jeden dzień życia pełen chwały niż długie lata w zapomnieniu

„), podczas gdy Hektor kieruje się odpowiedzialnością za rodzinę i państwo. Sofokles w Antygonie kreśli konflikt między prawem boskim (tytułowa bohaterka) a ludzkim (Kreon).

Średniowiecze: święci i grzesznicy

Literatura tego okresu operuje ostrym kontrastem postaw. W Pieśni o Rolandzie idealny ryarz oddaje życie za władcę, podczas gdy w Boskiej komedii Dante pokazuje całą galerię postaw ludzkich – od skrajnego egoizmu po heroiczną miłość. Średniowieczne moralitety często używały alegorycznych postaci (Dobro, Zło) by unaocznić wybory moralne.

Renesans: humanistyczne poszukiwania

Hamlet Szekspira stał się ikoną człowieka rozdartego między działaniem a refleksją. Jego słynne „

Być albo nie być

” to kwintesencja renesansowego namysłu nad sensem działania. Z kolei w Żywocie człowieka poczciwego Reja mamy wzorzec umiaru i harmonii.

Romantyzm: bunt i poświęcenie

Postacie jak Konrad z Dziadów Mickiewicza czy Kordian Słowackiego ucieleśniają romantyczny etos walki za wszelką cenę. Ciekawym kontrapunktem jest postać Księdza Piotra z Dziadów, reprezentująca pokorę i mistycyzm. Jak pisał Norwid:

„Ojczyzna to wielki, zbiorowy obowiązek”

– ta myśl wyjaśnia różnorodność romantycznych postaw.

Pozytywizm: praca versus idealizm

W Lalce Prusa Wokulski łączy w sobie cechy romantyka i pozytywisty, podczas postaci jak Ochocki reprezentują czysty idealizm naukowy. Nowele takie jak Mendel Gdański Konopnickiej pokazują postawę tolerancji wobec społecznych uprzedzeń.

Współczesność: dezorientacja i poszukiwanie tożsamości

Postaci z Ferdydurke Gombrowicza czy Innego świata Herlinga-Grudzińskiego ukazują człowieka uwikłanego w mechanizmy władzy i społecznych konwenansów. W prozie Olgi Tokarczuk obserwujemy postawy transgresyjne, przekraczające tradycyjne podziały.

Jakie najważniejsze dzieła ilustrują ten motyw?

Dziady cz. III Adama Mickiewicza

• Kontekst: Polska pod zaborami, mesjanistyczna wizja historii
• Postawy: Konrad (bunt), Ksiądz Piotr (pokora), Senator Nowosilcow (zdrada)
• Funkcja: Ukazanie różnych strategii walki o niepodległość

Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego

• Kontekst: XIX-wieczny Petersburg, kryzys wartości
• Postawy: Raskolnikow (nihilizm), Sonia (chrześcijańskie miłosierdzie)
• Nowatorstwo: Głęboka analiza psychologiczna motywacji

Dżuma Alberta Camusa

• Kontekst: II wojna światowa, egzystencjalizm
• Postawy: Doktor Rieux (heroizm działania), Rambert (egoizm), Cottard (wykorzystanie katastrofy)
• Symbolika: Epidemia jako metafora zła w świecie

Jakie symbole i środki stylistyczne wyrażają różnorodność postaw?

Literackie przedstawienie postaw często wykorzystuje:

• Antytezy: „Bić się czy nie bić?” (Konrad Wallenrod)
• Monologi wewnętrzne: Rozterki Raskolnikowa przed morderstwem
• Kontrast scen: W Weselu Wyspiańskiego zestawienie chłopów i inteligencji
• Symboliczne przedmioty: Krzyż w Dziadach jako znak poświęcenia

Jak motyw funkcjonuje w różnych gatunkach literackich?

Jak analizować ten motyw w pracy maturalnej?

• Przykładowa teza: „Różnorodność postaw bohaterów w literaturze służy ukazaniu złożoności ludzkiej natury”
• Schemat argumentacji:
  1. Określ kontekst historyczno-kulturowy
  2. Wskaż przeciwstawne postawy
  3. Przeanalizuj ich konsekwencje
  4. Odnies się do uniwersalnych wartości
• Kluczowe cytaty:
  

  „Człowiek jest tajemnicą. Trzeba ją odgadnąć”

  (Dostojewski)

Dlaczego ten motyw pozostaje aktualny?

Różnorodność postaw literackich bohaterów to zwierciadło ludzkich dylematów – odwiecznych pytań o sens poświęcenia, granice kompromisu czy naturę wolności. W dobie kryzysu autorytetów i płynnej nowoczesności, literatura wciąż dostarcza narzędzi do rozumienia siebie i świata. Jak pisał Czesław Miłosz:

„Poezja jest udziałem naszego wieku, który nie wie, jak żyć”

– to zdanie doskonale oddaje wartość analizy postaw w zmaganiach z egzystencjalnymi wyzwaniami.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesne postawy bohaterów są bardziej zindywidualizowane niż dawniej?
• Jak pandemia wpłynęła na literackie przedstawienie postaw społecznych?
• Czy postawa buntu zawsze zasługuje na podziw?