Motyw różnych postw bohaterów – Motyw literacki

Czym jest motyw różnych postaw bohaterów w literaturze?

Motyw różnych postaw bohaterów stanowi kluczowy element konstrukcji świata przedstawionego, pełniąc funkcję spoiwa ideowego i narzędzia analizy społecznej. Przez zestawienie kontrastujących ze sobą postaci, autorzy ukazują pełnię ludzkich możliwości reakcji na wyzwania egzystencjalne. Jak zauważył Umberto Eco w Imieniu róży:

„Książki są lustrem: widzisz w nich tylko to, co już masz w sobie”

Ta metafora doskonale oddaje znaczenie zróżnicowania postaw – każdy czytelnik może odnaleźć w literaturze odbicie własnych dylematów.

Jak ewoluowały postawy bohaterów na przestrzeni epok?

Od heroizmu do dezintegracji – historia ludzkich wyborów

Starożytność: między fatum a wolnością

W Antygonie Sofoklesa spotykamy pierwsze wielkie zderzenie postaw: tytułowa bohaterka reprezentuje nieugiętą wierność prawom boskim, podczas gdy Kreon uparcie broni racji państwowych. W Odysei Homera Penelopa uosabia wierność małżeńską, podczas gdy jej zalotnicy – dekadencki hedonizm. To właśnie w antyku rodzi się koncepcja tragizmu jako zderzenia równorzędnych racji.

Średniowiecze: święci i rycerze

Hagiografie prezentują postawę ascetycznego poświęcenia (św. Aleksy), podczas gdy pieśni rycerskie (np. Pieśń o Rolandzie) gloryfikują heroiczną śmierć w obronie wartości. Ciekawym kontrapunktem jest postać Tristana z legend arturiańskich, który łączy rycerski honor z zakazaną miłością. W Boskiej komedii Dantego odnajdujemy ponad 200 postaci reprezentujących różne postawy wobec grzechu i zbawienia.

Renesans: humanistyczny optymizm

Postać Jana Kochanowskiego z Trenów pokazuje ewolucję od stoickiego spokoju do humanistycznego załamania po śmierci córki. W Makbecie Szekspira obserwujemy spektrum postaw władzy – od krwawego ambicjonizmu tytułowego bohatera po moralny opór Malcolma.

Barok: rozdarcie między duchowością a zmysłowością

W Don Kichocie Cervantesa tytułowy bohater uosabia idealistyczne marzycielstwo, podczas gdy Sancho Pansa – zdroworozsądkowy pragmatyzm. Sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego ukazują rozdarcie między duchowymi aspiracjami a cielesnymi pokusami.

Oświecenie: rozum contra tradycja

W Kandydzie Woltera tytułowy bohater reprezentuje naiwny optymizm, podczas gdy Pangloss – ślepe zaufanie do rozumu. Postać Starosty Gadulskiego z Powrotu posła Niemcewicza to z kolei przykład konserwatywnego tradycjonalizmu.

Romantyzm: bunt i poświęcenie

Konrad z Dziadów Mickiewicza uosabia prometejski bunt, podczas Ksiądz Piotr reprezentuje pokorną służbę. W Kordianie Słowackiego obserwujemy dramat niespełnionego idealisty, podczas gdy w Nie-Boskiej komedii Krasińskiego – rewolucyjny fanatyzm kontrastujący z arystokratyczną dekadencją.

Pozytywizm: praca vs marzycielstwo

W Lalce Prusa Wokulski – człowiek czynu – kontrastuje z Rzeckim – sentimentalnym marzycielem. Nad Niemnem Orzeszkowej przedstawia całą galerię postaw wobec tradycji – od konserwatyzmu Benedykta Korczyńskiego po emancypacyjne dążenia Justyny.

Młoda Polska: dekadentyzm i protest

Postacie z Ludzi bezdomnych Żeromskiego ukazują rozdarcie między społecznym aktywizmem (Judym) a egzystencjalną rezygnacją (Korzecki). W Weselu Wyspiańskiego inteligencja i chłopi reprezentują diametralnie różne postawy wobec narodowych mitów.

XX wiek: kryzys tożsamości

Postaci z Ferdydurke Gombrowicza uwikłane w walkę z formą czy Józef K. z Procesu Kafki – ofiary absurdalnego systemu – pokazują dezintegrację tradycyjnych postaw. W Dżumie Camusa dr Rieux reprezentuje heroizm codzienności, podczas gdy Cottard – oportunistyczny konformizm.

Które dzieła najlepiej ilustrują różnorodność postaw?

1. Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego (1866)

• Kontekst: Rosja okresu reform, kryzys wartości
• Postawy:
  • Raskolnikow – teoria nadczłowieka
  • Sonia – chrześcijańskie miłosierdzie
  • Svidrigajłow – nihilistyczny hedonizm
• Nowatorstwo: Psychologiczna głębia portretu moralnej degradacji i odkupienia

2. Lalka Bolesława Prusa (1890)

• Kontekst: Polska pod zaborami, rodzący się kapitalizm
• Postawy:
  • Wokulski – romantyk w pozytywistycznym świecie
  • Rzecki – sentymentalny idealista
  • Łęcka – dekadencka arystokratka
• Funkcja: Diagnoza polskiego społeczeństwa w okresie przemian

3. Dżuma Alberta Camusa (1947)

• Kontekst: Alegoria nazizmu i wojennego oporu
• Postawy:
  • Dr Rieux – heroizm codziennej walki
  • Paneloux – religijny fatalizm
  • Tarrou – poszukiwanie świętości bez Boga
• Symbolika: Epidemia jako uniwersalna metafora zła

4. Ferdydurke Witolda Gombrowicza (1937)

• Kontekst: Kryzys tożsamości w międzywojniu
• Postawy:
  • Józio – bunt przeciw formom
  • Profesor Pimko – narzucanie konwencji
  • Młodziakowie – pozorna nowoczesność
• Nowatorstwo: Deformacja jako metoda ukazania postaw

Jak symbole i metafory wyrażają postawy bohaterów?

Środki artystyczne często materializują abstrakcyjne postawy:

• Miecz Rolanda: Symbol honoru rycerskiego i poświęcenia
• Róża w Małym Księciu: Odpowiedzialność i wyjątkowość
• Labirynt Kafki: Zagubienie w biurokratycznym świecie
• Lalka w powieści Prusa: Pozorność społecznych ról
• Szklane domy w Przedwiośniu: Utopijne marzenia vs rzeczywistość

Jak gatunek literacki wpływa na prezentację postaw?

Jak wykorzystać ten motyw w rozprawce maturalnej?

Strategie analityczne:

• Teza interpretacyjna: „Różnorodność postaw bohaterów odzwierciedla uniwersalne dylematy egzystencjalne”
• Argumentacja:
  1. Konflikt jednostka vs społeczeństwo (Antygona, Winston Smith)
  2. Walka z wewnętrznymi słabościami (Raskolnikow, Hamlet)
  3. Ewolucja postaw w kryzysie (Tarrou, Wokulski)
• Łączenie motywów:
  • Postawy wobec władzy + motyw władzy
  • Ewolucja postaw + motyw przemiany
  • Konflikty postaw + motyw walki dobra ze złem

Dlaczego ten motyw pozostaje aktualny?

W dobie kryzysów migracyjnych, wojen hybrydowych i rewolucji technologicznej, literackie postawy bohaterów stanowią lustro współczesnych dylematów. Jak zauważyła Olga Tokarczuk w mowie noblowskiej:

„Literatura tworzy psychologiczne mosty między doświadczeniami”

Analiza postaw literackich pozwala nam lepiej rozumieć wyzwania naszych czasów – od społecznych podziałów po kryzys tożsamości w erze cyfrowej.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesne seriale (np. Gra o tron) tworzą nowe typy postaw bohaterów?
• Jak pandemia wpłynęła na kreację postaw w najnowszej literaturze?
• Która historyczna postawa literacka jest najbliższa Twoim wartościom i dlaczego?