Motyw samobójstwa – Motyw literacki

Czym jest motyw samobójstwa w literaturze i dlaczego budzi kontrowersje?

Motyw samobójstwa to jeden z najbardziej przejmujących i złożonych tematów w światowej literaturze, obecny od starożytności po współczesność. Samobójstwo literackie zawsze wykracza poza indywidualny dramat postaci – staje się metaforą kondycji ludzkiej, komentarzem społecznym lub symbolicznym gestem protestu. W kanonie lektur szkolnych spotykamy bohaterów, których śmierć samobójcza stanowi punkt zwrotny akcji lub klucz do interpretacji utworu, jak Werter z powieści Goethego czy Wokulski z Lalki Prusa.

Jak ewoluowało przedstawienie samobójstwa na przestrzeni epok?

Starożytność: honor i przeznaczenie

W antyku samobójstwo często postrzegano jako akt heroizmu. Sofokles w Antygonie ukazuje podwójne samobójstwo Eurydyki i Hajmona jako konsekwencję nieubłaganych praw tragizmu. Seneka Młodszy w Listach moralnych do Lucyliusza pisał:

„Mędrzec żyje tak długo, jak powinien, nie zaś jak może”

, gloryfikując świadome pożegnanie z życiem. Rzymski filozof uważał, że dobrowolna śmierć pozwala zachować godność w obliczu tyranii.

Średniowiecze: grzech śmiertelny

Chrześcijańska wizja samobójstwa jako grzechu przeciwko Duchowi Świętemu zdominowała tę epokę. W Boskiej komedii Dante umieszcza samobójców w siódmym kręgu piekła, gdzie przemienieni w drzewa cierpią wieczne męki. Jedynie postać Judasza w Legendzie o świętym Aleksym staje się przestrogą przed zdradą i rozpaczą. Paradoksalnie, średniowieczne żywoty świętych pełne są jednak przypadków pośredniego samobójstwa poprzez ascezę prowadzącą do śmierci.

Barok: tanatologiczna obsesja

Epoka kontrreformacji przyniosła fascynację śmiercią jako przejściem do wieczności. W wierszu Do Anny Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego czytamy:

„I cień śmierci, co w trwodze żywot wiecznie płoni”

. Samobójstwo staje się tu metaforą duchowej walki między ciałem a duszą. W Księdzu Marku Krasickiego samobójcza śmierć tytułowego bohatera interpretowana jest jako akt pokuty.

Romantyzm: bunt i ofiara

Epoka burzy i naporu przekształciła samobójstwo w akt metafizycznego protestu. W Konradzie Wallenrodzie Mickiewicza tytułowy bohater popełnia samobójstwo, by uniknąć hańby, co poeta komentuje słowami:

„Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”

. Ten gest staje się symbolem poświęcenia dla wyższych idei. Juliusz Słowacki w Kordianie ukazuje nieudaną próbę samobójczą jako preludium do duchowej przemiany.

Pozytywizm: społeczne determinizmy

W Lalce Prusa samobójstwo Wokulskiego interpretuje się przez pryzmat konfliktu jednostki z systemem społecznym. Jego ostatni list:

„Nie mogłem ani być szczęśliwym, ani nikomu nie stać się potrzebnym”

pokazuje rozpad osobowości pod presją niesprawiedliwych struktur. Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem przedstawia samobójstwo Anzelma Bohatyrowicza jako konsekwencję utraty ziemi przodków.

Współczesność: egzystencjalny absurd

Albert Camus w Micie Syzyfa stwierdza:

„Jedynym poważnym problemem filozoficznym jest samobójstwo”

. W Sklepach cynamonowych Schulza motyw samounicestwienia staje się metaforą dezintegracji tożsamości w nowoczesnym świecie. Wisława Szymborska w wierszu Samobójstwo pisze:

„Drzwi zatrzasnęło się w ostatniej chwili/żeby nie widzieć jak spada kamień”

, ukazując dramat wyboru w perspektywie metafizycznej.

Które literackie samobójstwa warto znać na maturze?

1. Gustaw z IV części Dziadów Mickiewicza

• Kontekst: Romantyczny kult nieszczęśliwej miłości
• Realizacja motywu: Samobójstwo poprzez przebicie serca sztyletem
• Funkcja: Przejście od miłości ziemskiej do patriotycznej ofiary
• Symbolika: Sztylet jako narzędzie przemiany duchowej

2. Anna Karenina z powieści Tołstoja

• Kontekst: Kryzys wartości arystokracji rosyjskiej
• Realizacja motywu: Śmierć pod kołami pociągu jako konsekwencja społecznego ostracyzmu
• Symbolika: Kontrast między biologicznym instynktem życia a społecznym przymusem śmierci
• Nowatorstwo: Psychologiczna głębia opisu ostatnich chwil życia

3. Joanna Podborska z Ludzi bezdomnych Żeromskiego

• Kontekst: Społeczne zaangażowanie młodopolskiej inteligencji
• Realizacja motywu: Samospalenie jako akt protestu przeciwko wyzyskowi
• Nowatorstwo: Przekształcenie samobójstwa w polityczny performance
• Recepcja: Scena stała się inspiracją dla protestów społecznych w XX wieku

4. Emma Bovary z powieści Flauberta

• Kontekst: Krytyka mieszczańskiej obłudy
• Realizacja motywu: Śmierć przez zatrucie arszenikiem
• Symbolika: Trucizna jako metafora toksycznego wpływu romansów
• Wymowa: Samobójstwo jako konsekwencja rozdźwięku między marzeniami a rzeczywistością

Jakie symbole i metafory wiążą się z motywem samobójstwa?

Literackie przedstawienia samobójstw często wykorzystują:

• Elementy przyrody:
  • Przepaście w Kordianie jako symbol metafizycznej otchłani
  • Rzeki w Nad Niemnem reprezentujące nurt życia i śmierci
• Broń:
  • Sztylet Gustawa – narzędzie romantycznej transgresji
  • Rewolwer Kiryła z Zbrodni i kary – symbol społecznej degeneracji
• Architekturę:
  • Wieża w Hamlecie jako miejsce ostatecznego wyboru
  • Most w Pani Bovary – przestrzeń zawieszenia między światami

Jak pisać o samobójstwie w rozprawce maturalnej?

• Teza przykładowa: „Samobójstwo literackie odzwierciedla konflikt między jednostką a systemem wartości jej epoki”
• Argumentacja:
  1. Werter jako ofiara mieszczańskiej moralności
  2. Wokulski – bankrut idei pozytywistycznych
  3. Józef K. z Procesu – trybik w machinie biurokracji
• Puenta: „Gest samozniszczenia w literaturze często staje się aktem twórczego sprzeciwu wobec ograniczeń epoki”
• Zwroty analityczne:
  • „Autodestrukcja jako forma autokreacji”
  • „Śmierć samobójcza – między wolnością a determinizmem”

Dlaczego motyw samobójstwa wciąż porusza współczesnych czytelników?

W dobie kryzysów psychicznych i alienacji społecznej literackie samobójstwa stanowią zwierciadło ludzkich lęków. Jak pisał Czesław Miłosz w Traktacie moralnym:

„Jeszcze się nigdy tak nie męczył człowiek sobą”

. Analiza tego motywu uczy nas wrażliwości na cierpienie inne niż fizyczne i prowokuje do pytań o granice ludzkiej wolności. Współczesne reinterpretacje (np. Wszystkie nasze dzisiejsze samobójstwa Galchen) pokazują, że temat wciąż ewoluuje wraz z rozwojem psychiatrii i neurobiologii.

Pytania do refleksji:

• Czy literatura powinna gloryfikować samobójstwo jako akt wolności?
• Jak odróżnić samobójstwo-świadectwo od samobójstwa-propagandy?
• W jaki sposób współczesna psychologia wpływa na interpretację historycznych samobójstw literackich?
• Czy przedstawianie samobójstwa w mediach powinno podlegać takim samym ograniczeniom jak w literaturze?