Motyw sarmatyzmu – Motyw literacki
Czym jest sarmatyzm i dlaczego stał się kluczowym motywem polskiej literatury?
Sarmatyzm – fenomen kulturowy będący zarazem źródłem narodowej dumy i powodem do wstydu. Ten unikalny polski kod tożsamościowy, wywodzący się z mitologii szlacheckiej XVII wieku, odcisnął piętno na wszystkich epokach literackich. Czy wiedzieliście, że współczesne spory o kształt demokracji mają korzenie w sarmackim kulcie „złotej wolności”? Albo że memy o „Januszach” to dzisiejsza wersja oświeceniowej satyry na Sarmatów?
W Potopie Sienkiewicza Kmicic pije miód z tureckich czaszek, w Transakcji wojny chocimskiej husaria spada na wroga jak „anioł zemsty”, a u Gombrowicza sarmackie „gęby” stają się maskami współczesnej prowincji. Ten motyw literacki to prawdziwy feniks – ciągle odradza się w nowych kontekstach. Czy współczesne seriale kostiumowe to nie kolejna odsłona sarmackiej mitomanii?
Jak ewoluował wizerunek Sarmaty na przestrzeni epok?
XVI wiek: Narodziny mitu
Marcin Kromer w De origine et rebus gestis Polonorum (1555) tworzy podwaliny legendy o sarmackim pochodzeniu. Dworski poeta Jan Kochanowski w Odprawie posłów greckich przestrzega jednak:
„O nierządne królestwo i zginienia bliskie”
Barok: Triumf i autodestrukcja
Wacław Potocki w Wojnie chocimskiej kreśli epopeję „narodu wybranego”, podczas gdy jego Moralia demaskują szlacheckie wady:
- Pijaństwo („A najwięcej tam piją, gdzie się dobrze dzieje”)
- Zabobony („Na odpust się tłoczymy jak do Kanaan ziemi”)
- Zadufanie („Polak mądry po szkodzie, lecz jeśli się dowie”)
Oświecenie: Śmiech przez łzy
Franciszek Zabłocki w Sarmatyzmie (1785) tworzy katalog przywar:
„Jestem Sarmata, mam wąs, kontusz, pas i szablę/
Lecz rozumu za grosz w głowie nie poskrobałem”
Ignacy Krasicki w Panu Podstolim przeciwstawia „staroświecczyznę zdrową” sarmackiemu zacofaniu.
Romantyzm: Alchemia pamięci
Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu przetapia historyczną rzeczywistość w mit:
- Soplicowo jako „centrum polszczyzny”
- Spór Asesora z Rejentem – echo dawnych waśni
- Koncert Jankiela – sarmacka historia w dźwiękach
Współczesność: Archeologia tożsamości
Wiesław Myśliwski w Traktacie o łuskaniu fasoli pokazuje, jak sarmackie dziedzictwo przechowuje się w ludowej pamięci:
„Dawne dzieje to jak ziarna w ziemi – kiełkują, gdy przyjdzie czas”
Które dzieła najlepiej ilustrują literackie oblicza sarmatyzmu?
1. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska
Autobiografia żołnierza-awanturnika (1636-1701) to laboratoryjny przykład sarmackiej mentalności:
- Opis bitwy pod Częstochową:
„Wzięliśmy tedy armaty, co było nie lada, bo Moskale uciekali jak zające”
- Kult przemocy: opis okaleczania jeńców szwedzkich
- Religijna bigoteria połączona z pijaństwem
2. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego
Pierwsza polska powieść (1776) demaskuje:
- Edukacyjną mizerię („uczono mnie po łacinie, bym nic nie rozumiał”)
- Paraliżujący tradycjonalizm („u nas się wszystko zmienia, by pozostało tak samo”)
- Fałszywą pobożność („modlił się głośno, by wszyscy słyszeli”)
3. Beniowski Juliusza Słowackiego
Romantyczny poemat (1841) łączy sarmacką formę z nowoczesną ironią:
- Ośmieszenie szlacheckiego parlamentaryzmu
- Parodia gawędy szlacheckiej
- Wersy:
„O Polsce dumającej w niebiosach błękicie/
I o sejmikujących aniołach sejmie”
4. Wesele Stanisława Wyspiańskiego
Wizja chocholego tańca (1901) to metafora sarmackiego dziedzictwa:
- Postać Stańczyka – duch przeszłości
- Złoty róg vs podkowa – spór o wartości
- Scena z Hetmanem – przekleństwo zdrady
5. Przedwiośnie Stefana Żeromskiego
Rozliczenie z mitem „szklanych domów” (1924) pokazuje:
- Kontrast między sarmacką utopią a rzeczywistością
- Nawet rewolucja nosi szlacheckie cechy
Jakie symbole kształtują literacki obraz sarmatyzmu?
- Szabla (karabela) – atrybut honoru, ale i narzędzie samosądu („Szlachcic na zagrodzie” Reja)
- Kontusz przepasany słuckim pasem – znak statusu, w XIX w. przekształcony w żałobny relikwiarz
- Portr
W tej chwili widzisz tylko 50% opracowania
by czytać dalej, podaj adres e-mail!Sprawdź również:
- Motyw Iliady i Odysei – Motyw literacki
- Motyw kariery – Motyw literacki
- Motyw literatury – Motyw literacki
- Motyw literatury i jej wpływu – Motyw literacki
- Motyw kota – Motyw literacki
- Motyw kobiety – Motyw literacki
- Motyw ucznia i mistrza – Motyw literacki
- Motyw kata – Motyw literacki
- Motyw ojca – Motyw literacki
- Motyw umierania i śmierci w średniowiecznej literaturze – Motyw literacki
Dodaj komentarz jako pierwszy!