Motyw swojego i obcego – Motyw literacki

Czym jest motyw swojskiego i obcego w literaturze?

Motyw swojskiego i obcego stanowi jeden z fundamentalnych konfliktów w humanistyce, odzwierciedlający odwieczny lęk przed nieznanym i potrzebę zakorzenienia w tym, co znajome. W literaturze przybiera postać napięcia między rodzimą kulturą a obcością, bezpieczną wspólnotą a groźną innością. Definicja motywu obejmuje zarówno dosłowne spotkania z przedstawicielami innych narodów, jak i symboliczne konfrontacje z wszelkimi formami odmienności – religijnej, społecznej czy mentalnej. Od antycznych eposów po współczesne powieści migracyjne, literatura eksploruje granice między „nami” a „nimi”, kwestionując pozornie oczywiste podziały.

Jak motyw ewoluował przez epoki literackie?

Średniowiecze: Obcy jako heretyk i święty

W Pieśni o Rolandzie Saraceni są demonizowani, podczas gdy w żywotach świętych (np. św. Franciszek) kontakt z obcą kulturą staje się drogą do duchowego oświecenia. Legenda o św. Aleksym pokazuje ascezę jako formę dobrowolnego wykluczenia ze wspólnoty.

Renesans: Humanistyczne spotkanie kultur

„Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce” – Terencjusz

W Żywocie człowieka poczciwego Reja obcość zostaje zdomestykowana przez pochwałę życia ziemiańskiego. Jednak już w Odprawie posłów greckich Kochanowski ostrzega przed obcymi wpływami niszczącymi państwo.

Oświecenie: Obcy jako narzędzie krytyki społecznej

W Kandydzie Woltera spotkanie z mieszkańcami Eldorado demaskuje absurdalność europejskich konwenansów. Krasicki w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach używa wyspy Nipu do krytyki sarmackich wad.

XX wiek: Obcość egzystencjalna

W Procesie Kafki Józef K. doświadcza obcości we własnym kraju, stając się wyobcowanym ogniwem bezdusznej machiny prawnej. Gombrowicz w Ferdydurke pokazuje, że najgroźniejsza obcość kryje się w narzuconych formach społecznych.

Które dzieła najlepiej ilustrują motyw swojski-obcy?

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

• Kontekst: Epoka porozbiorowa, spory o kształt narodowej tożsamości
• Realizacja motywu: Spór o zamek Horeszków to metafora polskich podziałów, gdzie „swój” Soplica walczy z „obcym” Horeszką, choć obaj są Polakami
• Funkcja: Pokazuje, że prawdziwa obcość tkwi w mentalności, nie w pochodzeniu

Granica Zofii Nałkowskiej

• Kontekst: Dwudziestolecie międzywojenne, konflikty klasowe
• Realizacja motywu: Zenon Ziembiewicz jako intelektualista wyobcowany zarówno ze szlachty, jak i z proletariatu
• Nowatorstwo: Pokazuje obcość jako wynik nierówności społecznych

Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza

„Ja, syn Ojczyzny twojej, którąm opuścił dla Ciebie, Argentina…”

• Kontekst: Emigracja powojenna, kryzys tożsamości narodowej
• Symbolika: Parodia polskich mitów narodowych na obczyźnie
• Funkcja: Demaskuje sztuczność podziałów w globalizującym się świecie

Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

• Kontekst: Literatura łagrowa, doświadczenie totalitaryzmu
• Realizacja motywu: Obóz jako miejsce, gdzie wszyscy stają się obcymi, nawet sami sobie
• Symbolika: „Człowiek złagrowany” jako nowy typ tożsamości

Jakie symbole i metafory wyrażają ten motyw?

• Most – w Sonetach krymskich Mickiewicza łączy kultury Wschodu i Zachodu
• Lustro – w Ferdydurke odbija wypaczony obraz „swojskości”
• Maska – w Weselu Wyspiańskiego ukazuje ukrytą obcość chłopomanii
• Granica rzeczna – w Nad Niemnem Orzeszkowej dzieli, ale i łączy rody

Czy motyw różni się w zależności od gatunku?

Jak wykorzystać motyw w rozprawce maturalnej?

• Tezy do rozwinięcia:
  1. Obcy jako katalizator przemiany bohatera (np. Magda w Cudzoziemce)
  2. Literackie spotkania kultur – od konfrontacji do syntezy
  3. Obcość jako narzędzie krytyki społecznej
• Strategie argumentacji:
  • Porównaj różne epoki – jak zmienia się postrzeganie obcości
  • Zestaw postacie z różnych dzieł (np. Szlangbauma z Lalki i Żyda Wiecznego Tułacza)
  • Analizuj język – jak słownictwo buduje opozycję swojski/obcy
• Przykładowe sformułowania:
  • „Jak dowodzi przykład [postaci], obcość okazuje się…”
  • „Autor poprzez kontrast [X] i [Y] demaskuje…”
  • „Symbol [przedmiotu] unaocznia, że prawdziwe granice…”

Dlaczego ten motyw wciąż jest aktualny?

W epoce kryzysu migracyjnego i wojen kulturowych motyw zyskuje nowe znaczenia. Najnowsze utwory jak Opowiadania dla dzieci Tokarczuk czy Pokora Szczepana Twardocha pokazują, że obcość staje się doświadczeniem powszechnym. Jak pisze Agata Bielik-Robson: „W globalnej wiosce wszyscy jesteśmy trochę obcy – to nasza nowa forma istnienia”.

Pytania do refleksji:

• Czy literatura może pomóc przełamywać bariery kulturowe?
• Jak pandemia zmieniła nasze postrzeganie „swojskości”?
• Czy w erze internetu możliwe jest autentyczne spotkanie z Innym?