Motyw wiek XX – Motyw literacki

Czym charakteryzuje się motyw XX wieku w literaturze?

Motyw XX wieku w literaturze stanowi artystyczne odbicie najbardziej przełomowego i zarazem najbardziej tragicznego stulecia w historii ludzkości. To wiek paradoksów: niewyobrażalnego postępu technicznego i równoczesnego upadku humanizmu, rozwoju demokracji i narodzin totalitaryzmów, emancypacji jednostki i jej totalnego zniewolenia. Kluczowym rysem tego motywu jest kryzys wartości – religijnych, etycznych, artystycznych – w obliczu doświadczeń Holokaustu, gułagów i zagłady atomowej. Autorzy tacy jak Primo Levi czy Hannah Arendt tworzyli literaturę będącą jednocześnie świadectwem, oskarżeniem i filozoficzną diagnozą.

Jak ewoluował motyw XX wieku w literaturze światowej?

Modernizm i międzywojnie: rozpad starego świata (1901-1939)

Przed I wojną światową Thomas Mann w Czarodziejskiej górze (1924) portretował dekadencję europejskiej cywilizacji. Franz Kafka w Procesie (1914) stworzył metaforę biurokratycznego piekła, gdzie

„Ktoś musiał zrobić donos na Józefa K.”

. W Polsce Witkacy w Pożegnaniu jesieni (1927) przepowiadał nadchodzący kataklizm, łącząc filozofię z prowokacją artystyczną.

Literatura wojenna: pisanie przeciwko nicości (1939-1945)

W getcie warszawskim Icchak Kacenelson pisał Pieśń o zamordowanym żydowskim narodzie, podczas gdy Tadeusz Borowski w Opowiadaniach pokazywał moralne dylematy „człowieka zlagrowanego”. Anne Frank w swoim Dzienniku utrwaliła dziecięcą perspektywę Zagłady:

„Wciąż wierzę, że ludzie są naprawdę dobrzy w głębi serca”

.

Powojnie: szukanie sensu w ruinach (1945-1989)

Albert Camus w Dżumie (1947) przez metaforę epidemii analizował postawy wobec zła. W Polsce Marek Hłasko w Ósmym dniu tygodnia (1956) pokazywał rozczarowanie powojenną rzeczywistością. Aleksandr Sołżenicyn w Archipelagu GUŁag (1973) demaskował sowiecki system represji.

Postmodernizm: dekonstrukcja wielkich narracji (po 1989)

Jonathan Littell w Łaskawych (2006) podejmuje próbę zrozumienia psychiki nazistowskiego kata. Swietłana Aleksijewicz w Wojnie nie ma w sobie nic z kobiety (1985) oddaje głos zapomnianym uczestniczkom frontu wschodniego.

Które dzieła najlepiej ilustrują motyw XX wieku?

Proces Franza Kafki (1914)

Historia Józefa K., oskarżonego o nieznane przestępstwo, to metafora alienacji jednostki w zbiurokratyzowanym świecie. Kafkowski labirynt bez wyjścia zapowiada mechanizmy totalitaryzmów:

„Sąd przyciąga do siebie winę”

. Motyw absurdalnego prawa powróci w powojennych relacjach z procesów stalinowskich.

Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (1951)

Reportaż z sowieckiego łagru ukazuje degradację człowieczeństwa. Autor analizuje „stopniowanie zła” – od drobnych kompromisów po całkowitą utratę moralnych granic. Scena „łowienia wszy” staje się symbolem walki o przetrwanie za wszelką cenę.

Rok 1984 George’a Orwella (1949)

Antyutopia o totalitarnej Oceani wprowadziła do języka pojęcia jak „nowomowa” czy „dwójmyślnie”. W scenie tortur Winstona Smitha czytamy prorocze słowa:

„Jeśli chcesz wyobrazić sobie przyszłość, wyobraź sobie but uderzający w ludzką twarz – wiecznie”

. Orwell przestrzega przed manipulacją językiem i pamięcią historyczną.

Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego (1979)

Groteskowa wizja PRL-u ukazuje absurdy życia w systemie komunistycznym. Metafora „samospalenia opozycjonisty” staje się komentarzem do sytuacji intelektualistów w krajach bloku wschodniego.

Opowiadania Tadeusza Borowskiego (1948)

Nowatorskie ujęcie tematyki obozowej przez pryzmat „człowieka zlagrowanego”. Szokująca scena z Proszę państwa do gazu, gdzie więźniowie pomagają w selekcji nowych transportów, pokazuje mechanizm uwikłania ofiar w system przemocy.

Jakie symbole i środki stylistyczne dominują w realizacjach tego motywu?

• Szara masa – metafora zuniformizowanego społeczeństwa w Nowym wspaniałym świecie Huxleya
• Ściana płaczu – symbol żydowskiego cierpienia w poezji Czesława Miłosza
• Strumień świadomości – technika ukazująca rozpad osobowości w Ulissesie Joyce’a
• Groteska – sposób na opisanie absurdu rzeczywistości w Tangu Mrożka
• Hiperbola – wyolbrzymienie służące demaskacji systemu w Roku 1984

W jakich gatunkach najczęściej realizowano motyw XX wieku?

Jak analizować ten motyw w pracy maturalnej?

Strategie pisarskie:

1. Wybierz przekrojowe ujęcie (np. ewolucja motywu od Kafki do Mrożka)
2. Porównaj różne postawy wobec zła (heroizm Rieux z Dżumy vs konformizm bohaterów Borowskiego)
3. Analizuj język utworów (np. nowomowa u Orwella vs poetyka fragmentu w Medalionach)

Przykładowa teza:

„Literatura XX wieku, demaskując mechanizmy totalitaryzmu, staje się sumieniem ludzkości – dowiedz tego na wybranych przykładach”

Schemat argumentacji:

• Wstęp: XX wiek jako „wiek skrajności” (Hobsbawm)
• Rozwinięcie:
  • Totalitaryzm jako system zniewolenia (Rok 1984)
  • Wojna jako doświadczenie graniczne (Opowiadania Borowskiego)
  • Oporu wobec zła (Dżuma)
• Zakończenie: Uniwersalne przesłanie literatury XX wieku

Dlaczego motyw XX wieku pozostaje aktualny?

Współczesne zagrożenia – fake newsy, populizmy, kryzys uchodźczy – znajdują swoje literackie antecedencje w XX-wiecznych diagnozach. Orwellowskie wizje inwigilacji materializują się w technologiach śledzących, a kafkowska biurokracja wciąż frustruje w urzędach. Literatura ta uczy czujności wobec języka manipulacji i wartości humanizmu w czasach kryzysu.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesne społeczeństwo realizuje czarne scenariusze Huxleya (Nowy wspaniały świat)?
• Jak pandemia COVID-19 wpisuje się w tradycję literackich metafor epidemii?
• Czego współcześni pisarze uczą się od świadków XX-wiecznych katastrof?