Motyw zazdrości – Motyw literacki

Czym jest motyw zazdrości w literaturze i dlaczego fascynuje od starożytności?

Zazdrość – paląca emocja towarzysząca człowiekowi od zarania dziejów – stała się jednym z najpotężniejszych narzędzi w rękach pisarzy. W psychologii definiowana jako lęk przed utratą wartościowego obiektu połączony z poczuciem rywalizacji, w literaturze przybiera postać uniwersalnego klucza do zrozumienia ludzkich motywacji. Od sumeryjskiego eposu o Gilgameszu, gdzie zazdrość o nieśmiertelność napędza akcję, po współczesne powieści typu Szczygieł Donny Tartt, to uczucie pozostaje żywym tworzywem dramatów.

Jak ewoluował motyw zazdrości na przestrzeni epok literackich?

Czy antyk widział w zazdrości boską interwencję?

W Odysei Homera Posejdon prześladuje Odyseusza z powodu zazdrości o ludzką zaradność. Sofokles w Królu Edypie ukazuje, jak zazdrość o prawdę (Tebańczyków) i władzę (Kreona) prowadzi do tragicznych odkryć. Pliniusz Młodszy w listach opisuje rzymskie procesy o czary, gdzie oskarżenia często wynikały z sąsiedzkiej zawiści.

Jak średniowiecze personifikowało zazdrość?

W Boskiej komedii Dantego zazdrośnicy cierpią w Purgatorium, zmuszeni do noszenia ciężkich płaszczy z ołowiu – metafora duchowego brzemienia. W Romansie o Róży Guillaume de Lorris Zazdrość przedstawiona jest jako stara kobieta gryząca swoje dłonie, otoczona wężami. Polskie Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią ukazują ją jako kościotrupa z wypisanymi na żebrach siedmioma grzechami głównymi.

Co nowego wniósł renesans w rozumienie zazdrości?

Szekspirowski Otello (1603) wprowadza psychologiczną głębię – bohater jest jednocześnie ofiarą i sprawcą, a jego zazdrość wynika z kompleksów społecznych (mauretańskie pochodzenie). W sonetach Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego czytamy:

„Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie / Byt nasz podniebny”

– walka z zazdrością przedstawiona jest jako część ludzkiego losu.

Jak romantyzm przeobraził motyw?

W Balladynie Słowackiego rywalizacja sióstr o władzę i miłość przybiera formę krwawej groteski. Mickiewicz w Panu Tadeuszu ukazuje szlachecką zazdrość o prestiž poprzez spór o zamek Horeszków. Nowością jest tu połączenie motywu z krytyką narodowych wad.

Które dzieła najlepiej ilustrują destrukcyjną siłę zazdrości?

• Otello W. Szekspira – studium manipulacji i toksycznej męskości
• Zbrodnia i kara F. Dostojewskiego – Raskolnikow zabija z zazdrości o status społeczny
• Lalka B. Prusa – Wokulski niszczy siebie z powodu zazdrości o arystokratów
• Mistrz i Małgorzata M. Bułhakowa – środowisko literackie niszczy utalentowanego pisarza
• Wielki Gatsby F.S. Fitzgeralda – tytułowy boheter umiera przez zazdrość o przeszłość Daisy
• Buszujący w zbożu J.D. Salingera – Holden zazdrości dzieciństwu siostry Phoebe

Jakie symbole i metafory związane są z motywem zazdrości?

Literatura wypracowała rozbudowany kod symboliczny dla tego motywu:

• Zwierciadła – jak w Portrecie Doriana Graya gdzie bohater zazdrości własnemu odbiciu
• Sztylety – w Makbecie jako narzędzie realizacji zazdrosnych planów
• Kolor zielony – od szekspirowskiego „zielonookiego potwora” po współczesne określenia
• Zatrute napoje – w Hamlecie i Romeo i Julii jako materializacja toksycznych emocji
• Zamknięte przestrzenie – jak w Zbrodni i karze gdzie Raskolnikow dusi się w klitce mieszkania

Jak wykorzystać motyw zazdrości w rozprawce maturalnej?

Strategia argumentacji:

1. Zdefiniuj typ zazdrości (romantyczna, społeczna, twórcza)
2. Przeanalizuj jej źródła w biografii bohatera (trauma, nierówności, ambicje)
3. Porównaj różne realizacje motywu w wybranych utworach
4. Oceń konsekwencje dla wymowy całości (czy autor potępia, usprawiedliwia, analizuje?)

Przykładowe sformułowania:

• „Zazdrość w ujęciu Szekspira staje się zwierciadłem społecznych uprzedzeń…”
• „Prus ukazuje, jak zazdrość klasowa może prowadzić do autodestrukcji…”
• „Bułhakow demaskuje zazdrość jako przejaw małostkowości establishmentu…”

Dlaczego motyw zazdrości pozostaje aktualny w XXI wieku?

Współczesne realizacje pokazują nowe oblicza tego uczucia: zazdrość o liczbę followersów w Instagra K. Dukaj, rywalizacja rodziców o osiągnięcia dzieci w Pianie I. Grek. Badania psychologiczne potwierdzają, że media społecznościowe zwiększyły częstotliwość doświadczania tego uczucia – literatura staje się więc kluczem do zrozumienia współczesnej kondycji człowieka.

Pytania do refleksji:

• Czy w społeczeństwie równości szans motyw zazdrości straci na znaczeniu?
• Jak pandemia i izolacja wpłynęły na literackie przedstawienia tego uczucia?
• Czy sztuczna inteligencja może kiedyś doświadczać zazdrości według literatury SF?