Motyw zbrodni – Motyw literacki

Czym jest motyw zbrodni w literaturze i dlaczego fascynuje twórców od starożytności?

Motyw zbrodni to jeden z najstarszych i najbardziej uniwersalnych tematów w światowej literaturze, sięgający korzeniami mitów greckich i biblijnych opowieści. W najszerszym ujęciu oznacza artystyczne przedstawienie czynu zabronionego, który narusza normy moralne i prawne, stając się punktem wyjścia do analizy ludzkiej natury. Od Kaina zabijającego Abla po współczesne thrillery psychologiczne – zbrodnia służy jako lustro, w którym przegląda się całe spektrum ludzkich emocji: od żądzy władzy po głębokie wyrzuty sumienia.

Jak ewoluowało przedstawienie zbrodni na przestrzeni epok literackich?

Czy antyczni bogowie usprawiedliwiali morderstwa?

W starożytności zbrodnia miała charakter sakralny. W Orestei Ajschylosa morderstwo Klytajmestry przez Orestesa urasta do rangi konfliktu między prawem boskim a ludzkim.

„Sprawiedliwość krocząca śladami zbrodni”

– ten chór z Eumenid pokazuje, jak Grecy postrzegali zbrodnię jako naruszenie kosmicznego ładu. W tragedii Sofoklesa Król Edyp zabójstwo Lajosa stanowi realizację fatum, co podkreśla koncepcję nieuchronności kary.

Dlaczego średniowiecze widziało w zbrodni grzech?

W epoce wiary każda zbrodnia stawała się przede wszystkim obrazą Boga. W Boskiej komedii Dantego krąg zabójców zanurzonych w rzece krwi (Piekło, Pieśń XII) to wymowne świadectwo teologicznego wymiaru zła. Nawet w Pieśni o Rolandzie zdrada Ganelona interpretowana jest jako grzech przeciw feudalnemu porządkowi, a nie tylko akt polityczny.

Jak renesans uwolnił zbrodnię od boskiej sprawiedliwości?

Szekspirowski Makbet (1606) to przełom – tu zbrodnia staje się ludzkim wyborem, nie fatum. Kiedy tytułowy bohater mówi

„Życie jest tylko przechodnim półcieniem, nędznym aktorem, który swoją rolę przez parę godzin wygrawszy na scenie w nicość przepada”

, widzimy już nowożytny egzystencjalny niepokój. Barokowy dramat Calderóna Życie snem wprowadza z kolei motyw zbrodni z zemsty jako wyraz ludzkiej wolnej woli.

Czy oświecenie racjonalizowało zło?

W Zbójcach Friedricha Schillera (1781) zbrodnia staje się narzędziem krytyki społecznej. Karol Moor, dowódca bandy rozbójników, popełnia morderstwa w imię walki z korupcją arystokracji. Ten motyw zapowiada już romantyczną koncepcję zbrodni jako aktu buntu.

Jak romantyzm wykorzystywał zbrodnię do buntu?

U Byronowskiego Korsarza czy u Mickiewiczowskiego Konrada zbrodnia staje się narzędziem wyzwolenia. W Nie-Boskiej komedii Krasińskiego hrabia Henryk dopuszcza się moralnego zabójstwa żony, co symbolizuje konflikt między indywidualizmem a społecznymi normami. Słowacki w Balladynie tworzy postać władczyni, która dla tronu morduje nawet własną siostrę – to alegoria destrukcyjnej żądzy władzy.

Co wniosło pozytywistyczne spojrzenie na zbrodnię?

W Lalce Bolesława Prusa Stanisław Wokulski rozważa zabójstwo arystokraty Starskiego, co staje się studium psychologii frustracji społecznej. Arcydziełem analizy zbrodni z premedytacją jest natomiast Zbrodnia i kara Dostojewskiego (1866), gdzie morderstwo lichwiarki to test teorii o „nadludziach”.

Które dzieła najlepiej pokazują uniwersalność motywu zbrodni?

1. Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego (1866)

• Kontekst: XIX-wieczny Petersburg jako labirynt moralny w dobie kapitalistycznych przemian
• Realizacja motywu: Raskolnikow zabija lichwiarkę, testując teorię o „nadczłowieku”
• Funkcja: Studium psychologiczne winy i odkupienia poprzez cierpienie
• Symbolika: Topór jako narzędzie zbrodni i metafora rewolucyjnych idei

2. Makbet Williama Szekspira (1606)

• Kontekst: Renesansowy kryzys wartości w Anglii epoki Jakuba I
• Realizacja motywu: Królobójstwo jako droga do władzy inspirowana przepowiedniami
• Nowatorstwo: Prekursorska analiza psychopatologii władzy

3. Balladyna Juliusza Słowackiego (1839)

• Kontekst: Romantyczna fantastyka słowiańska z elementami baśni
• Realizacja motywu: Seria morderstw (Alina, Kirkor, Pustelnik) w pogoni za koroną
• Symbolika: Malinowy znak na czole jako piętno sumienia

4. Proces Franza Kafki (1925)

• Kontekst: Egzystencjalny niepokój XX wieku
• Realizacja motywu: Symboliczna „zbrodnia” Józefa K. przeciwko anonimowemu systemowi
• Funkcja: Metafora alienacji człowieka w biurokratycznym świecie

5. Morfi Szczepana Twardocha (2019)

• Kontekst: Współczesne rozterki tożsamościowe
• Realizacja motywu: Morderstwo jako akt autokreacji
• Nowatorstwo: Połączenie wątku kryminalnego z problematyką gender

Jakie symbole i metafory najczęściej towarzyszą literackim zbrodniom?

Arsenał środków stylistycznych służących do opisu zbrodni tworzy swoisty katalog grozy:

• Krew – od biblijnego „Głos krwi brata twego woła do mnie z ziemi” (Rdz 4,10) po współczesne thrillery
• Zwierzęta – sowy w Makbecie, kruki w balladach jako zwiastuny śmierci
• Pogoda – burze w Królu Learze, mgły w powieściach Dickensa
• Kolory – czerwień u Dostojewskiego, czerń u Poe’ego
• Przedmioty – zatrute jabłko w baśniach, sztylet w dramacie romantycznym

Jak wykorzystać motyw zbrodni w rozprawce maturalnej?

Strategie argumentacji:

• Teza: „Zbrodnia w literaturze odsłania prawdę o kondycji człowieka”
• Argumenty:
  1. Makbet (ambicja jako źródło zła)
  2. Raskolnikow (ideologia usprawiedliwiająca zbrodnię)
  3. Balladyna (żądza władzy)
  4. Józef K. z Procesu (zbrodnia systemu)
• Puenta: „Literackie morderstwa to zawsze morderstwa na niewinności – własnej lub cudzej”

Przykładowe sformułowania:

• „Jak dowodzi przykład Makbeta, zbrodnia rodzi kolejne zbrodnie…”
• „Metaforą nieodwracalności zła jest motyw krwi w…”
• „W ujęciu Dostojewskiego zbrodnia to zawsze porażka człowieczeństwa…”

Czy współczesna literatura potrzebuje jeszcze motywu zbrodni?

W dobie true crime i seriali kryminalnych motyw zbrodni zyskuje nowe znaczenia. W Morfinie Szczepana Twardocha morderstwo staje się metaforą tożsamościowych rozterek, a w Zaginięciu Remigiusza Mroza – narzędziem krytyki społecznej. Reportażowa Zimna wojna Dominiki Słowik bada mechanizmy zbiorowej przemocy, zaś Pokot Olgi Tokarczuk reinterpretuje motyw zemsty w kontekście ekofeminizmu.

Pytania do refleksji:

• Czy w erze masowych strzelanin literatura powinna gloryfikować zbrodnię?
• Jak motyw zbrodni komentuje współczesne problemy społeczne?
• Czy postacie takie jak Hannibal Lecter mogą mieć wartość moralizatorską?