Motyw zła – Motyw literacki

Czym jest motyw zła w literaturze i dlaczego fascynuje czytelników?

Motyw zła stanowi jeden z najstarszych i najbardziej uniwersalnych tematów w światowej literaturze, sięgający korzeniami mitologii i tekstów sakralnych. Definicja motywu zła obejmuje przedstawienie destrukcyjnych sił przeciwstawiających się dobru, moralności i porządkowi społecznemu. Od zarania dziejów pisarze próbują odpowiedzieć na pytanie: Skąd bierze się zło? Czy jest wpisane w naturę człowieka, czy może pochodzi z zewnątrz? Jak zauważył Joseph Conrad w Jądrze ciemności:

„Zło to nie abstrakcja, ale żywa obecność w sercu człowieka”

Jak ewoluowało literackie przedstawienie zła na przestrzeni wieków?

Starożytność: Zło w mitach i filozofii

W Biblii zło objawia się jako nieposłuszeństwo Bogu (grzech pierworodny) i zdrada Judasza. Grecki mit o Prometeuszu ukazuje zło jako konsekwencję buntu przeciwko bogom. Platon w Państwie rozważał zło jako brak wiedzy o dobru, podczas gdy Arystoteles widział je w nierównowadze cnót.

Średniowiecze: Diabelskie pokusy i moralne wybory

Boska komedia Dantego z precyzyjnie opisanymi kręgami piekła to arcydzieło średniowiecznej eschatologii. W polskiej Legendzie o św. Aleksym zło przybiera postać ziemskich pokus, które święty musi odrzucić. Moralitety sceniczne często personifikowały zło jako postać Vice’a w czerwonym stroju.

Renesans: Tragedia władzy i ambicji

Szekspirowski Makbet analizuje mechanizm moralnego upadku poprzez żądzę władzy. Lady Makbet w słynnym monologu somnambulicznym wyznaje:

„Precz, przeklęta plamo! Precz, mówię! […] Wszystkie wonie Arabii nie odświeżą tej maleńkiej ręki”

Romantyzm: Bunt i szaleństwo

Mickiewiczowski Konrad z Dziadów części III krzyczy:

„Ja i ojczyzna to jedno. […] Nazywam się Milijon – bo za miliony kocham i cierpię katusze”

Jego prometejski bunt przeciw Bogu staje się źródłem duchowego cierpienia.

Pozytywizm: Zło społeczne i psychologia zbrodni

Dostojewski w Zbrodni i karze ukazuje, jak nędza i filozofia nadczłowieka prowadzą Raskolnikowa do podwójnego morderstwa. Eliza Orzeszkowa w Mendlu Gdańskim demaskuje zło antysemityzmu, a Bolesław Prus w Lalce – wyzysk kapitalistyczny.

Współczesność: Zło systemowe i codzienne

Tadeusz Borowski w Opowiadaniach obozowych dokumentuje mechanizmy nazistowskiej przemocy. Zofia Nałkowska w Medalionach rejestruje powojenną traumę przez technikę „protokołu świadka”. W Małej apokalipsie Tadeusza Konwickiego zło staje się elementem systemu totalitarnego.

Jakie dzieła najlepiej ilustrują różne oblicza zła?

• Makbet Williama Szekspira – ambicja prowadząca do moralnej degrengolady
• Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego – intelektualne uzasadnienia zbrodni
• Proces Franza Kafki – bezduszność systemu biurokratycznego
• Medaliony Zofii Nałkowskiej – dokumentalny zapis Holokaustu
• Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa – diabelska prowokacja w stalinowskiej Moskwie
• Dżuma Alberta Camusa – zło jako epidemia ludzkich postaw
• Władca much Williama Goldinga – dzikość drzemiąca w dzieciach

Jakie symbole i metafory najczęściej reprezentują zło?

Literacka ikonografia zła wykorzystuje:

• Czerń i ciemność – tytułowe „jądro ciemności” u Conrada symbolizuje mroczną stronę kolonializmu
• Zwierzeta drapieżne – wilki w Wilkołakach Bułhakowa jako met