Dramat – Rodzaj literacki
W literaturze podstawowym systemem klasyfikacji są rodzaje literackie. Należą do nich: liryka, epika i dramat. Wszystkie utwory literackie mogą być przydzielone do określonego rodzaju na podstawie swojej budowy, treści czy określonych elementów struktury, takich jak: konstrukcja świata przedstawionego, budowa stylistyczno-językowa czy forma zwrotu do czytelnika.
Przyjrzyjmy się bliżej dramatowi.
Samo słowo „dramat” pochodzi z języka greckiego „drama”, które oznacza „działanie”/„akcję”.
Przyjmuje się, że dramat znajduje się na pograniczu literatury i teatru, ze względu na to, że realizacja dramatu jako widowiska wymaga skorzystania ze sztuki teatralnej.
Literacko natomiast dzieło dramatyczne stanowi zwykle zbiór wypowiedzi i czynności dokonywanych przez samodzielne postaci i na tej podstawie czytelnik zapoznaje bohaterów i poszczególne wydarzenia. Podmiot literacki jest nieobecny lub jego rola jest ograniczona do minimum.
Dramat w tradycyjnym kształcie zawiera widocznie nakreśloną akcję, która przebiega w ściśle określonym tempie. Najpierw występuje przedstawienie, następnie ma miejsce rozwinięcie, perypetia, w dalszej kolejności – punkt kulminacyjny, natomiast zakończenie zawiera rozwiązanie.
Istotnym atrybutem dramatu jest charakterystyka pośrednia bohaterów, tj. określenie cech postaci poprzez ich działania i wypowiedzi, ponieważ przebieg akcji uwidacznia relacje pomiędzy osobami.
Poza dominującymi monologami i dialogami, tekst dramatu zawiera również tekst poboczny, tzw. didaskalia, które są uwagami autora utworu. Zawierają one komentarze przydatne przede wszystkim przy realizacji dramatu w formie inscenizacji.
Nie ma bowiem wątpliwości, że omawiany rodzaj literacki był i jest pisany głównie z zamiarem odtworzenia go na scenie. Istnieją również dramaty niesceniczne, które nie były napisane z zamiarem wystawienia ich, m.in. z uwagi na utrudnienia natury technicznej. Wydzielenie jednak tego typu dramatów nie zawsze jest jednoznaczne, gdyż dawniej nie wystawiano np. „Dziadów” Adama Mickiewicza, których inscenizacje są dzisiaj powszechne i popularne.
Jeśli przyjrzymy się budowie dramatu współczesnego, możemy wyraźnie wyodrębnić jego części, czyli: akty, sceny i odsłony.
Natomiast geneza dramatu sięga starożytności. W zasadzie w każdej kulturze pojawiały się motywy związane z teatrem, takie jak przebrania, przedstawienia czy opowieści. W starożytnej Grecji Arystoteles uznał żyjącego w VI w. p.n.e. poetę i aktora Tespisa za prekursora wprowadzenia masek, które umożliwiały odgrywanie przez jednego aktora różnych postaci w przedstawieniu.
Idea dodania do sztuki drugiego aktora została zrealizowana przez Ajschylosa, żyjącego w latach 535-456 p.n.e., którego sztuka pt. „Persowie” jest pierwszą sztuką teatralną, która została zachowana.
Wprowadzenie trzeciego aktora do przedstawienia przypisywane jest natomiast Sofoklesowi, który żył w latach 496-406 p.n.e.
W późniejszych epokach tradycje związane z dramatem rozwijały się w wielu krajach.
Jednymi z najbardziej znanych i cenionych twórców dramatów w Anglii byli: Christopher Marlowe, William Szekspir i Ben Jonson.
We Francji w XVII w. wyróżnili się Molier, Pierre Corneille czy Jean Baptiste Racine.
Anton Czechow, Henrik Ibsen czy Johan August Strindberg to wybitni dramatopisarze XIX wieku w Europie.
W tym czasie Azja rozwijała własne tradycje związane z dramatem, tj. nō i kabuki (Japonia), rozmaite odmiany wayang (Jawa), operę (Chiny) czy kathakali (Indie).
Rozwój dramatu wiązał się z powstawaniem nowych technik wystawiania sztuk i sposobów ich reżyserowania, np. dodawania tańca czy muzyki do przedstawień.
XX wiek zapoczątkował trend wystawiania sztuk dramatycznych nie tylko na deskach teatrów, lecz także w radiu, telewizji i kinach. Współcześnie możemy również podziwiać wiele sztuk za pośrednictwem internetu.
Biorąc pod uwagę powyższe, należy zauważyć, że dramat to ciągle żywa i popularna forma sztuki, która cieszy się nieustannie zainteresowaniem ludzi w każdym wieku.
Wieloletnia tradycja i ewolucja dramatu doprowadziła do wyodrębnienia różnych gatunków.
Najbardziej znane to komedia, tragedia i dramat właściwy.
KOMEDIA
Komedia to gatunek, który wyróżnia się głównie lekkim i wesołym tonem. Zawiera wątki komediowe, a akcja toczy się wartko. Zakończenie utworu zwykle jest szczęśliwe dla bohaterów, natomiast treść umożliwia zapoznanie się z zabawnymi perypetiami postaci, których wady są zwykle uwypuklone.
Samo słowo „komedia” pochodzi z łacińskiego „comoedia” i greckiego „komodia”, które stanowi połączenie słów „komos” (pochód) i „ode” (pieśń).
Komedia starogrecka powstała w starożytnej Grecji już w V w. p.n.e. jako przeciwieństwo dla tragedii. Jej źródłem były improwizowane doryckie mimy ludowe oraz pieśni attyckie.
Najbardziej znanymi autorami byli: Arystofanes, Antyfanes i Menander.
Zgodnie z mitologią grecką za muzę komedii uznawana była Talia.
Jedną z odmian starogreckiej komedii był dramat satyrowy. Jego ideą było przedstawienie w zabawny sposób postaci i motywów z mitologii greckiej, a później – również postaci historycznych. Twórcą tego gatunku był Pratinas z Fliuntu. Dramaty satyrowe przenosiły miejsce akcji wydarzeń zwykle na otwartą przestrzeń, tj. do lasu lub na łąkę. Elementy komiczne wprowadzano za pomocą tańców i dowcipów, które realizował chór w postaci aktorów przebranych za satyrów. Do naszych czasów przetrwało w całości tylko jedno dzieło będące przykładem tego gatunku – „Cyklop” Eurypidesa.
W Rzymie w III wieku p.n.e. na skutek wpływu greckiej komedii nowej powstała komedia rzymska. Za najwybitniejszych autorów uznaje się Plauta oraz Terencjusza.
Średniowiecze to okres, kiedy ukształtowała się farsa- nie bardzo wyszukana forma komedii, której zadaniem było przede wszystkim rozbawienie czytelników przerysowanymi, zabawnymi sytuacjami.
W XII w. rozwinęła się tzw. komedia elegijna, której twórcą był Witalis z Blois. Głównym tematem tego gatunku były historie przygodowo-miłosne. Cechą charakterystyczną tych dzieł była obecność nie tylko dialogów, lecz także narracji.
XVI/XVII w. to okres powstania komedii nowożytnej, którą można podzielić na romantyczną oraz klasycyzującą. Rodzaj romantycznej komedii obfituje w elementy fantastyczne. Przykładem są dzieła Williama Szekspira. Natomiast klasycystyczna odmiana komedii opiera się na realizmie i stałości natury człowieka, np. w „Skąpcu” Moliera.
W XVI w. we Włoszech powstał gatunek komedii ludowej – commedia dell’arte. Istotną rolę odgrywały w niej efekty wizualne.
Spośród polskich komedii warto wyróżnić „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej.
Jednocześnie warte zauważenia jest, iż dzieło Gabrieli Zapolskiej stanowi przykład tzw. dramatu naturalistycznego. Ten gatunek dramatu wykształcił się w drugiej połowie XIX w. w Europie i bazował na zainteresowaniu człowiekiem jako istotą społeczną oraz biologiczną. Znaczący wpływ na jego powstanie miały badanie naukowe, np. teorie Karola Darwina. Jednocześnie rozwój teatru w tym okresie wiązał się z chęcią ukazania realizmu i obiektywizmu przy przedstawianiu ludzi, odchodząc od inscenizacji inspirowanych motywami fantastyczno – baśniowymi. Główne założenia dramatu naturalistycznego to: poruszanie tematyki życia codziennego – również tematów tabu, szczegółowa dokładność i realizm przy opisywaniu rzeczywistości, nieokreślanie bohatera jako idei czy symbolu, lecz jako prawdziwego człowieka – zwykle współczesnego autorowi i pochodzącego z jego klasy społecznej oraz używanie języka wystylizowanego na mowę potoczną.
Jednymi z najbardziej znanych przedstawicieli tego gatunku byli: Henryk Ibsen, August Strindberg czy Bernad Shaw.
TRAGEDIA
Tragedia do utwór, w którym zwykle bohater musi zmierzyć się z siłą wyższą (fatum), co ostatecznie doprowadza do porażki. Występujący w utworach tego gatunku konflikt jest nazywany konfliktem tragicznym i oznacza on zwykle, że bohater znajduje się pomiędzy wyborem dwóch równorzędnych racji, co z góry skazane jest na klęskę.
Słowo „tragedia” pochodzi z greckiego „tragedia”, pochodzącego od słów „tragos” (kozioł) i „ode”(pieśń).
W klasycznej tragedii występuje jedność miejsca, czasu i akcji.
W starożytnej Grecji tragedia wywodziła się ze zwyczajów religijnych organizowanych na cześć boga Dionizosa.
Zachowane ze starożytności tragedie były stworzone przez Ajschylosa (7) Eurypidesa (18) i Sofoklesa (7).
W Rzymie tragedia pojawiła się już w okresie archaicznym, którego wybitnymi twórcami byli Liwiusz Andronikus, Enniusz oraz Newiusz. Natomiast przedstawicielem dojrzałej rzymskiej tragedii był Seneka Młodszy.
Rzymska tragedia odeszła od elementów religijnych, by skupić się głównie na roli wychowawczej i psychologicznej. Ponadto zmniejszono w niej znaczenie chóru.
Okres średniowiecza był ubogi w dzieła tragiczne. Pewne elementy zawierały średniowieczne misteria.
Dopiero w renesansie nastąpił powrót do tragedii, przy zachowaniu ich starożytnych wzorców.
Odstępstwa od tych zasad znalazły miejsce w tragedii klasycystycznej, gdzie zrezygnowano zupełnie z chóru i skupiono się na motywacji psychologicznej postaci.
W elżbietańskiej Anglii i Hiszpanii „złotego wieku” pojawił się nowy model tragedii – tzw. tragedia nieregularna. Jej akcja działa się w realnych czasach, nie zaś w wymyślonym świecie. Odstąpiono od zasady trzech jedności.
Warto wspomnieć jeszcze o „tragedii domowej”, która powstała w XVII w. i osadziła konflikt tragiczny w środowisku mieszczańskim i rodzinnym zamiast na tle wzniosłych wydarzeń mitologicznych.
DRAMAT WŁAŚCIWY
Trzecim z podstawowych gatunków dramatu jest dramat właściwy, który powstał w XIX w. na skutek połączenia tragedii i komedii. W dramacie właściwym obowiązuje zasada trzech jedności, tj. miejsca, akcji i czasu, natomiast forma językowa dialogów bardziej przypomina mowę potoczną. Wydarzenia skupiają się przede wszystkim na problemach psychologicznych i społecznych. Charakterystyczne jest również przenikanie się patosu z komizmem.
Przykładem dramatu właściwego są „Dziady” Adama Mickiewicza oraz „Kordian” Juliusza Słowackiego.
Wśród rodzajów dramatu właściwego można wyróżnić m.in. dramat romantyczny. Ten powstały w okresie romantyzmu gatunek literacki opierał się na modelu tragedii szekspirowskiej i odszedł od zasad dramatu antycznego. Przede wszystkim cechował się połączeniem tragizmu z komizmem oraz groteską, przenikaniem się fantastyki i realizmu, zerwaniem z zasadą trzech jedności oraz wprowadzeniem bohaterów, którzy nie poddawali się jednoznacznej ocenie moralnej. Kompozycja dramatu romantycznego była dość luźna, a jej części mogły być od siebie niezależne.
Niezwykle interesującym typem dramatu był dramat jezuicki. Zakon jezuitów prowadził w Polsce szkoły jezuickie, w ramach których od połowy XVI w. wykształcił się specyficzny rodzaj widowisk teatralnych. Był to tzw. teatr jezuicki i polegał on na tworzeniu w teatrach uczniowskich przedstawień w oparciu o dramaty. Była to forma przekazywania młodzieży zasad religii katolickiej. Sztuki były wystawiane w języku łacińskim, natomiast tematyka dotyczyła przede wszystkim motywów biblijnych oraz życia świętych. Z tekstów dramatu usuwano role kobiece, ponieważ szkoły były przeznaczone jedynie dla mężczyzn.
W ramach dramatu nowoczesnego wykształciła się forma tzw. dramatu groteskowego. Jest on realizowany w ramach teatru absurdu – nurtu, który powstał we Francji pod koniec XIX w. Dramat groteskowy wyróżnia się brakiem akcji w tradycyjnej jej formie i wprowadzeniem kilku bezsensownych scen, w ramach których bohaterowie działają bez żadnej motywacji psychologicznej. Elementy, których używa się w tym modelu sztuki to groteska i parodia.
Za prekursorów gatunku uznaje się Alfreda Jarry i Guillaume Apollinaire. Przykładem na gruncie Polski jest utwór „Szewcy” Stanisława Ignacego Witkiewicza.
Do innych gatunków dramatu, których nie sposób szczegółowo opisać w niniejszym opracowaniu należą m.in.: dramat liturgiczny, dramat muzyczny, dramat ekspresjonistyczny, dramat epicki, dramat poetycki czy dramat symboliczny.
Warto przybliżyć również sylwetki najbardziej znanych dramaturgów na przestrzeni wieków.
Żyjący w starożytności Ajschylos, zwany również Aischylos z Eleusis lub Eschyl był jednym z najbardziej znanych i wybitnych tragików ateńskich. Uznawany jest za twórcę tragedii greckiej, gdyż poza wprowadzeniem do przedstawienia drugiego aktora, rozwinął dialogi i akcję sceniczną oraz zmniejszył rolę chóru. Pierwszym znanym nam utworem tego twórcy, do którego inscenizacji potrzebny był budynek jako tło była „Oresteja”.
Zgodnie z tradycją Ajschylos wynalazł kostium tragiczny, chociaż wydaje się, że chodziło jedynie o fakt, iż stroje używane przez niego były po prostu bardziej pokaźne niż te, których używali wcześniejsi twórcy. Również ten grecki dramatopisarz zaczął wykorzystywać na scenie maski malowane, które lepiej służyły celowi, jakim miało być wzbudzenie grozy.
Wiliam Szekspir był żyjącym w latach 1564-1616 r. poetą, dramaturgiem i aktorem, który wywarł ogromny wpływ na reformę teatru. Pośród wielu gatunków literackich, które tworzył było 38 sztuk. Już za życia cieszył się uznaniem, jednak po śmierci znacząco wzrosła jego sława. Wyróżniał się umiejętnością tworzenia zarówno doskonałych komedii, jak i tragedii. Dzieła Szekspira zostały przetłumaczone na wiele języków, ponieważ przedstawienia odbywają się na całym świecie. Większość jego dzieł była wystawiana w Globe Theatre.
Twórczość Szekspira wpłynęła nie tylko na teatr w jego czasach, lecz także na teatr współczesny. Działania tego wybitnego dramaturga umożliwiły rozwój teatru elżbietańskiego, a sztuki teatralne spotkały się z docenieniem również przez intelektualną elitę.
Spośród najbardziej znanych dzieł Szekspira wyróżnić warto: „Romeo i Julię”, „Makbeta”, „Hamleta”, „Otella”, „Króla Leara” czy „Sen nocy letniej”.
Jednym z najbardziej znanych komediopisarzy był urodzony w 1622 r. w Paryżu Moliere (Molier), naprawdę nazywający się Jean Baptiste Poquelin. Wywodził się on z mieszczańskiej rodziny. Pomimo wykształcenia prawniczego, nie pracował nigdy w zawodzie. Molier występował jako aktor w wędrownej trupie.
Jego misją było nauczanie poprzez wystawianie sztuk. Tworzył komedie, które były wyjątkowo różnorodne i stanowiły przykład wybitnego artyzmu. Wśród jego dzieł była tzw. wielka komedia, komedia heroiczna czy komediobalet, które łączyły elementy commedia dell’arte z komedią w klasycznej formie. Najbardziej znane dzieła Moliera to: „Skąpiec”, „Świętoszek”, „Pocieszne wykwintnisie”.
Wśród polskich twórców nie sposób nie wymienić Adama Mickiewicza. Ten urodzony w 1798 r. wieszcz narodowy był jednym z najwybitniejszych twórców dramatu romantycznego w Polsce. Stworzony przez niego cykl dramatów „Dziadów” został opublikowany w latach 1823-1860. „Dziady” to trzy osobne utwory oraz jeden nieukończony, które łączy motyw obrzędu Dziadów. W dziele tym znajdują się wątki autobiograficzne autora, liczne postulaty romantyzmu oraz elementy związane z narodowowyzwoleńczą walką Polaków.
Podsumowując, dramat to jeden z trzech głównych rodzajów literackich. Cieszył się popularnością zarówno wśród twórców, jak i czytelników od starożytności do dziś. Poszczególne jego gatunki dotykają wszystkich aspektów życia człowieka, a możliwość wykreowania spektaklu teatralnego na ich podstawie sprawia, że sztuki są wiecznie żywe i pojawiają się w kolejnych odsłonach.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!