Liryka – rodzaj literacki
Liryka jest jednym z trzech rodzajów literackich – innymi są epika (utwory pisane prozą, takie jak powieści, czy też pamiętniki) oraz dramat (na przykład tragedie czy komedie, zazwyczaj możliwe jest wystawianie ich na scenie.
Dzieła w omawianej grupie charakteryzują się:
obecnością podmiotu lirycznego – słowo to pochodzi od instrumentu muzycznego obecnego w czasach starożytnej Grecji, a mianowicie liry. Przy niej poeci śpiewali pieśni. Osoba ta przekazuje nam treść, jest mówcą. Możemy dostrzec go wypowiadającego się w liczbie pojedynczej, mnogiej jako pewna zbiorowość. Mówi on zazwyczaj o swoich uczuciach, osobistych wrażeniach, doznaniach, jak również czasem pełni funkcję komentatora przedstawianych wydarzeń. Rzadziej jest po prostu obserwatorem i wtedy trudno stwierdzić, kim on naprawdę jest. Znacznie łatwiej jest w pozostałych przypadkach.
[Ze względu na rodzaj podmiotu wyróżniamy:
lirykę podmiotu indywidualnego – wypowiedź jest w imieniu narratora w pierwszej osobie liczby pojedynczej
lirykę podmiotu zbiorowego – jak sama nazwa wskazuje, występuje tu pierwsza osoba liczby mnogiej, a przeżycia tam opisane dotyczą zbiorowości, a nie konkretnej jednostki].
obecnością rymów (jest to podobne brzmienie wyrazów) umiejscowionych na końcu wersów – nie jest to zawsze prawdziwe, gdyż istnieje coś takiego jak wiersz biały, który ich nie posiada. Jest to celowy zabieg, jednak rzadko stosowany przez autorów różnych tekstów z tego gatunku. Ze względu na różne czynniki możemy je podzielić na kilka podgrup:
Podział ze względu na układ:
parzyste – dwa następujące po sobie wersy są do siebie podobne (tak zwany schemat AABB). Innym ich określeniem są rymy sąsiadujące
krzyżowe – układ rymów jest przemienny, to znaczy, że podobne do siebie są pierwszy i trzeci oraz drugi i czwarty (tak zwany schemat ABAB)
nieregularne – pojawiają się sporadycznie, nie możemy dostrzec wyraźnego układu (rymy okazjonalne)
regularne – można zauważyć porządek w ich układzie (rymy nieokazjonalne). Do nich zaliczamy kolejne trzy grupy
okalające – tu natomiast podobne do siebie są wersy jeden, cztery oraz dwa, trzy (tak zwany schemat ABBA)
monorymy – jest to szczególny przypadek rymów, gdzie wszystkie wersy mają takie same brzmienie w końcowych wyrazach. Zwane jest to inaczej jednorymem (tak zwany schemat AAA…A).
Podział ze względu na umiejscowienie rymów w wierszu:
początkowe – tak zwane inicjalne, które występują na początku wersów
końcowe – rymy występują po prostu na końcu wersów (tak jest w większości utworów)
zewnętrzne – rymy znajdują się na końcach różnych wersów
wewnętrzne – znajdują się w środku jednego wersu lub nawet kilku linijek.
Podział ze względu na akcent:
żeńskie – zgodność brzmienia dotyczy samogłosek ostatniej i przedostatniej sylaby, wymóg to minimalnie półtory). Akcent w tym wypadku pada na drugą od końca sylabę (tak zwany akcent paroksytoniczny)
męskie – inaczej rymy oksytoniczne. Podkreślenie w nich pada na pierwszą od końca sylabę wyrazu. Zgodność pod względem brzmienia dotyczy połowy ostatniej sylaby (tak jest zazwyczaj) lub ostatniej. Warto zapamiętać, iż występują one we wszystkich słowach jednosylabowych
daktyliczne – są one dość rzadkie. Podkreślona jest trzecia od końca sylaba.
Podział ze względu na dokładność:
niedokładne – inaczej możemy nazwać je przybliżonymi, gdyż końcówki wyrazowe nie są do siebie podobne. Do nich możemy zaliczyć konsonanse (identycznie spółgłoskowo na przykład gang – gong) oraz asonanse (identycznie samogłoskowo na przykład trawa – plama)
dokładne – można je również nazwać ścisłymi lub pełnymi. Końcowe części wyrazów są takie same.
Podział ze względu na współbrzmienie:
głębokie – współdźwięczność tu wychodzi poza wszelkie granice, które ustalane są poprzez akcentowaną samogłoskę, a dokładniej jej umiejscowienie. Są podgrupą rymów bogatych
bogate – duża ilość głosek się rymuje, mają wiele tak zwanych współbrzmień
ubogie – są przeciwieństwem bogatych. To znaczy, iż tylko niewielkie fragmenciki rymują się ze sobą.
Podział pod względem gramatyczności:
niegramatyczne – rymować się tu mogą różne części mowy na przykład przymiotnik z rzeczownikiem. Warto również zauważyć, iż nie posiadają one takiej samej końcówki fleksyjnej
gramatyczne – są przeciwieństwem tych wyżej wymienionych. Rymy są z użyciem słów tych samych kategorii typu identyczna część mowy, deklinacja, forma fleksyjna bądź też koniugacja.
Podział pod względem znaczeń:
heteronimiczne – są przeciwieństwem homonimicznych
homonimiczne – w rymach tych powtarzają się pod względem brzmienia wyrazy, jednak mają one inne znaczenia (homonimy)
semantyczne – ich rymy są do siebie zbliżone. Nie posiadają jednak podobnej warstwy brzmieniowej. Aby łatwiej było to zobrazować, tu jest przykład: autobus – autokar
niesemantyczne – inaczej możemy je nazwać asemantyczne, są przeciwieństwem semantycznych. Mają one podobną warstwę brzmieniową
tautologiczne – mamy z nimi do czynienia wtedy, kiedy w utworze użyto takiego samego wyrazu, ale w różnych wersach
nietautologiczne – jak sama nazwa wskazuje, są przeciwieństwem tautologicznych
kalamburowe – pokazują one dwuznaczność wyrazów, jak i ich znaczeń. Aby łatwiej zobrazować, to jest przykład: bogiń – albo giń
niekalamburowe – nie wykazują one dwuznaczności, a więc są przeciwieństwem kalamburowych.
Podział ze względu na to, czy są tylko cząstką pojedynczego wyrazu, czy też wykraczają poza jeden wyraz:
łamane – mowa o nich wtedy, kiedy wyraz jest podzielony pomiędzy dwoma wersami (przeniesiony częściowo do nowej linijki) i tylko jego pierwsza cząstka się rymuje
składane – kiedy rymują się ze sobą na przykład dwa wyrazy. Trzeba również pamiętać, iż występują one w tym samym wersie.
Podział ze względu na wartościowanie oraz ich częstotliwość pojawiania się w utworze:
banalne – możemy je również nazwać częstochowskimi lub też dziadowskimi. Prościej mówiąc – są to rymy oklepane, proste i często powtarzane
rzadkie – są one wyszukane, trudne, jak również rzadko w utworach spotykane ze względu na trudność w rymowaniu się. Są przeciwieństwem banalnych.
podział na strofy oraz wersy – są to fragmenty oddzielone graficznie od siebie. Czytane razem stanowią jedną całość pod względem znaczeniowym, rytmicznym, często też intonacyjnym i składniowym. Występują one w każdym rodzaju wiersza, jednak w wolnym mogą mieć nieregularną ilość wersów.
Ze względu na ilość linijek w danej zwrotce możemy wyróżnić:
dystych – zawiera w obie jedynie dwa wersy
tercet – trzy wersy
tetrastych – cztery wersy
pentastych – pięć wersów
sestet – sześć wersów
septet – siedem
oktostych – osiem
nona – dziewięć
decyma – dziesięć
jedenastowersowa
dwunastowersowa
trzynastowersowa
czternastowersowa
piętnastowersowa
szesnastowersowa
siedemnastowersowa
osiemnastowersowa
dziewiętnastowersowa
dwudziestowersowa.
Podział pod względem kompozycyjnym:
heterometryczne – różna ilość sylab w wierszach
izometryczne – taka sama liczba sylab
otwarte – łączy się z następującą po niej strofą
zamknięte – silne wyodrębnienie, nie łączy się z kolejną zwrotką.
obecność środków stylistycznych takich jak:
aliteracja – zaczynanie wyrazów zlokalizowanych obok siebie tymi samymi głoskami
anafora – celowe powtórzenie tego samego słowa lub tez nawet całego zwrotu na początkach kolejnych partii wypowiedzi
animizacja – nadanie martwej naturze cech ludzkich (mogą to być przedmioty lub też zjawiska)
alegoria – pewien rodzaj personifikacji. Prawdy ogólne, jak i konkretne zachowania ukryte są pod postaciami zwierząt
antyteza – zestawienie ze sobą przeciwnych pod względem znaczeniowym fragmentów wypowiedzi (są to najczęściej zdania)
elipsa – celowe pominięcie jakiegoś elementu w zdaniu lub też wyrażeniu
apostrofa – bezpośredni zwrot do adresata utworu
epifora – podobna do anafory, jednak powtórzenie tu występuje na końcu linijek
epitet – połączenie przymiotnika, który określa rzeczownik w celu uwydatnienia danej cechy
inwersja – celowe zamienienie szyku wyrazowego
hiperbola – metafora, w której obecna jest przesada
metafora – wyrażenie, mające na celu zmianę znaczeń zawartych w niej słów
archaizm – wyraz, którego się już nie używa
neologizm – wyraz nowo powstały, głównie tylko na potrzeby utworu
oksymoron – związek frazeologiczny, który zawiera w sobie dwa przeciwstawne wyrazy
onomatopeja – inaczej wyrazy dźwiękonaśladowcze. Ma ona na celu przedstawienie słownie dźwięków z otoczenia
personifikacja – nadanie cech ludzkich zwierzętom lub też zjawiskom nieożywionym
porównanie – połączenie ze sobą dwóch rzeczy przez jakąś wspólną cechę
porównanie homeryckie – o wiele dłuższe od zwykłego
peryfraza – zastąpienie czegoś (jakiegoś zjawiska) bardziej rozbudowanym pod względem opisu
powtórzenie – kilkukrotne wystąpienie po sobie identycznych wyrazów
pytanie retoryczne – autor je zadaje, jednak nie wymaga na nie jakiejkolwiek odpowiedzi
wykrzyknienie – krótkie zdanie, zazwyczaj wtrącone, które kończy się wykrzyknikiem
symbol – znak treści, zazwyczaj ma więcej niż jedno znaczenie
wyliczenie – kolejne wymienianie i opcjonalnie opisywanie wszystkich elementów wypowiedzi
zgrubienie – wyraz wtedy zyskuje zabarwienie uczuciowe o charakterze negatywnym
zdrobnienie – wyraz dostaje zabarwienie pozytywne, mniejszy jest jego stosunek do przedmiotu faktycznego
wyraz złożony – słowa powstałe z połączenia dwóch lub więcej wyrazów. Do nich należą złożenia i zrosty.
Odmiany liryki:
Ze względu na wyeksponowanie podmiotu lirycznego:
bezpośrednia – można ją również określić jako osobistą. Podmiot tu występuje w pierwszej osobie, o swoich uczuciach opowiada wprost. Rozpoznajemy ją po zaimkach rzeczowych takich jak „ja”. Przykład: czuję – w domyśle „ja”. Często możemy utożsamić podmiot liryczny z autorem utworu. Szczególnie w dziełach napisanych w epoce romantyzmu, gdzie taka forma była bardzo modna. Wierszem, który pomoże to zobrazować jest „Testament mój” autorstwa Juliusza Słowackiego.
pośrednia – poeta jest tu narratorem, a podmiot liryczny nie ujawnia się. Odbiorca jest świadkiem jakichś zdarzeń. Uczucia i emocje przekazywane są odbiorcy poprzez opis krajobrazu. Przykładem jest utwór „Nad wodą wielką i czystą” autorstwa Adama Mickiewicza.
inwokacyjna (zwrotu do adresata) – oprócz podmiotu lirycznego, możemy tutaj również określić, kto jest adresatem utworu. Może nim być pojedyncza jednostka lub grupa osób, ale również pojęcia abstrakcyjne czy też zjawiska. Przykładem może być utwór „Bogurodzica”.
opisowa – podmiot liryczny się ukrywa w opisywanych zarówno krajobrazach, przedmiotach, jak i przyrodzie. Uważa się ją za jeden z rodzajów liryki pośredniej. Ujawniane są tam podmiotowe treści.
apelu – zawierają się w niej utwory, które są manifestem bądź też apelem. Skierowana jest ona do konkretnego adresata. Ma ona na celu wpłynięcie na poglądy i postawy danej jednostki. Wzywa do określonych działań.wyznania do „ty” – po prostu pojawia się bezpośredni zwrot do adresata. Bezpośrednio wyrażane są uczucia podmiotu lirycznego. Charakterystyczną cechą jest pojawianie się monologu lirycznego.
sytuacji – podmiot opowiada o danym zdarzeniu. Mogą się tutaj pojawić elementy charakterystyczne dla dialogu. Cechuje go subiektywizm, gdyż widzimy to, co postać chce nam przekazać.
Jeżeli chcemy określić sytuację liryczną, to wtedy badamy (zadajemy sobie pytania i szukamy na nie odpowiedzi:
O czym? – jaka jest treść wypowiedzi, jakie problemy zostały poruszone oraz jakie uczucia są tu obecne
Kto? – kim jest osoba mówiąca (staramy się ustalić wtedy płeć, stosunek do otaczającego świata, doświadczenia, wiek, kondycję oraz stan uczuciowy)
Do kogo? – kto jest adresatem, czy jest on sprecyzowany, czy też może uogólniony
Dlaczego? Po co? – jakie intencje ma wypowiadająca się osoba
Kiedy? Gdzie? – jakie są okoliczności, w których mówi osoba
W jaki sposób? – jaki charakter ma pozostała część wypowiedzi, czy jest ona refleksyjna, czy może patetyczna
Ze względu na stosunek autora do podmiotu:
liryka maski – podmiot liryczny może być pod postacią zwierzęcia, osoby, rośliny lub też przedmiotu. Przypisuje on im uczucia, które mu aktualnie towarzyszą. Przykładem może być cykl dzieł Zbigniewa Herberta zatytułowany „Pan Cogito”.
liryka roli – tu nie można utożsamić autora z podmiotem lirycznym. Na przykład, kiedy autorem jest kobieta, to narratorem w utworze będzie mężczyzna. Aby zobrazować to sobie, warto przeczytać wiersz Wisławy Szymborskiej pod tytułem „Monolog do Kasandry”, gdzie ten typ jest obecny.
liryka osobista – odnosi się do duchowych doświadczeń poety. Podmiot jest ściśle z nim związany
Ze względu na poruszany temat:
miłosna – związana zarówno z doświadczeniami miłosnymi, ukochaną osobą, jak i erotyką
religijna – jak sama nazwa wskazuje, dotyczy ona Kościoła oraz rzeczy związanych z wyznaniami, na przykład obrzędami. Może mieć charakter błagalny, dziękczynny lub też pochwalny
patriotyczno-obywatelska – jej tematyka jest związana z losami danego narodu oraz jego historią. Przywołuje symbole oraz ważne i znane wydarzenia
o poezji i poetach (autotematyczna) – znajdziemy tam zarówno procesy twórcze, jak i istotę poezji i rolę poety
refleksyjno-filozoficzna – problemy tam zawarte dotyczą ludzkiego życia. Możemy tam znaleźć odwołania do nurtów filozoficznych
funeralna – upamiętnia ona osoby zmarłe. W utworach tych wyrażany jest żal oraz ból po ich stracie
agitacyjno-polityczna – nawołuje ona do manifestów, które miałyby na celu poparcie danej idei lub czynu wysokiego rangą
Gatunki charakterystyczne dla liryki:
wiersz – najczęściej wymieniany przykład, gdyż jest najpowszechniejszy. Może on poruszać różne tematy na przykład są takie przystosowane dla dzieci, wesołe, ale też takie, których młodsze istotki czytać nie powinny
hymn – uroczysta pieśń o charakterze pochwalnym, rozpoczynająca się apostrofą. Skierowana najczęściej do ojczyzny, Boga lub też wydarzeń historycznych.
elegia – ma charakter poważny, pełen zadumy i smutku oraz refleksyjny
sonet – bardzo charakterystyczny twór, gdyż składa się on zawsze z czternastu wersów rozpisanych na cztery strofy, z czego dwie pierwsze liczą sobie po cztery linijki oraz dwie kolejne po trzy linijki. Jest to podgatunek poematu, co warto zapamiętać
oda – wzniosła treść o charakterze patetycznym, opisująca wzniosłe idee, osobę lub też jakieś wydarzenie
tren – poświęcany zmarłym osobom, gdzie przypomina się o ich dokonaniach, zaletach, jak i zasługach (najbardziej znane pisał Jan Kochanowski o swojej córeczce o imieniu Urszula)fraszka – króciutki utwór wierszowany zakończony puentą. Ma ona charakter dydaktyczny. Te dzieła również były pisane przez Jana Kochanowskiego, a ich liczba liczona jest w setkach
poemat – dłuższy utwór, posiadający fabułę, stąd czasem może być mylone z epiką.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!