Motyw kosmogoni, stworzenia świata – Motyw literacki

Czym jest motyw kosmogonii i dlaczego fascynuje ludzkość od tysięcy lat?

Motyw kosmogonii – opowieści o stworzeniu świata – to jeden z najstarszych i najbardziej uniwersalnych tematów w literaturze światowej. Od sumeryjskiego eposu o Gilgameszu po współczesne powieści science fiction, człowiek nieustannie próbuje odpowiedzieć na fundamentalne pytanie: „Skąd się wziął świat?”. W kulturze europejskiej ten archetypiczny motyw wywodzi się z greckiego terminu kosmogonia (κόσμος – świat, γένεσις – pochodzenie), oznaczającego zarówno proces tworzenia wszechświata, jak i mitologiczne narracje tłumaczące jego powstanie.

Jak ewoluowały literackie wizje stworzenia świata na przestrzeni epok?

Starożytność: Mitologiczne korzenie kosmogonii

W literaturze starożytnej dominują mityczne wyjaśnienia pochodzenia świata. Hezjod w Teogonii opisuje powstanie świata z Chaosu:

„Naprzód tedy powstał Chaos, a potem Gaja o szerokim łonie…”

. Równolegle rozwijała się biblijna wizja stworzenia ex nihilo (z niczego), gdzie Bóg jako demiurg kształtuje świat poprzez logos – słowo:

„Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo”

(Ewangelia Jana 1:1). W Chinach Księga Przemian (I Ching) przedstawia powstanie świata z interakcji jin i jang.

Średniowiecze: Teocentryczny porządek stworzenia

Średniowieczne traktaty teologiczne, jak Summa theologica Tomasza z Akwinu, podkreślały doskonałość boskiego aktu stworzenia. Dante w Boskiej komedii umieszcza w Raju wizję Boga jako „Miłości, co wprawia w ruch słońce i inne gwiazdy”. W islamskiej tradycji sufickiej powstanie świata często przedstawiano jako akt miłości – słynny perski poeta Rumi pisał:

„Wszechświat narodził się z westchnienia Boga”

.

Renesans: Humanistyczne reinterpretacje

Jan Kochanowski w Pieśni XXV kreśli obraz Boga-artysty:

„Tyś pan wszystkiego świata, Tyś niebo zbudował / I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował”

. To połączenie tradycji chrześcijańskiej z antycznym pięknem. W tym samym czasie Mikoláš Dačický z Heslova w czeskim poemacie O stworzeniu świata łączył motyw biblijny z satyrą społeczną.

Barok: Napięcie między wiarą a rozumem

John Milton w Raju utraconym (1667) przedstawia alternatywną kosmogonię – stworzenie świata jako efekt upadku Lucyfera. Polski poeta Mikołaj Sęp Szarzyński w sonetach metafizycznych ukazuje kruchość stworzonego świata:

„Świat hołduje marności, Bóg wiecznej chwale”

.

Romantyzm: Bunt przeciwko ustalonemu porządkowi

Juliusz Słowacki w Genezis z Ducha proponuje własną wizję stworzenia świata poprzez ewolucję ducha. Zygmunt Krasiński w Nie-Boskiej komedii pokazuje, jak rewolucja niszczy boski ład. W Anglii William Blake tworzy własną mitologię w Księgach Urizena, gdzie demiurg Urizen jest uosobieniem ograniczonego rozumu.

Pozytywizm: Naukowy światopogląd

Bolesław Prus w Faraonie ukazuje staroegipską kosmogonię jako pretekst do analizy mechanizmów władzy. Herbert George Wells w Wehikule czasu (1895) proponuje ewolucyjną wizję rozwoju świata, odchodząc od religijnych interpretacji.

Współczesność: Nauka versus transcendencja

Stanisław Lem w Golemie XIV przedstawia kosmogonię jako efekt przypadkowych procesów fizycznych, podczas gdy Olga Tokarczuk w Księgach Jakubowych łączy mistycyzm z historią. W postmodernizmie Salman Rushdie w Dzieciach północy tworzy alegoryczną kosmogonię narodzin Indii.

Jakie dzieła najlepiej ilustrują różnorodność motywu stworzenia świata?

Biblia (Księga Rodzaju)

• Kontekst: Fundamentalny tekst kultury Zachodu (XIII-V w. p.n.e.)
• Realizacja motywu: Sześciodniowe stworzenie przez logos
• Nowatorstwo: Monoteistyczna koncepcja ex nihilo
• Cytat:
  

  „Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód”

Mitologia Jana Parandowskiego

• Kontekst: Synteza mitów greckich (1934)
• Symbolika: Walka między Uranosem a Kronosem jako metafora zmiany pokoleń
• Funkcja: Przekazanie archetypów kulturowych

Boska komedia Dantego Alighieri

• Kontekst: Średniowieczna wizja eschatologiczna (1320)
• Innowacja: Świat jako doskonały mechanizm odzwierciedlający boski ład
• Cytat:
  

  „Miłość, co słońce w ruch wprawia i gwiazdy wszystkie”

Stworzenie świata Wisławy Szymborskiej

• Kontekst: Współczesna refleksja naukowa (1962)
• Paradoks: „Był początek, więc muszą być początki, najlepiej wiele naraz, dla pewności”
• Funkcja: Dekonstrukcja mitów założycielskich

American Gods Neila Gaimana

• Kontekst: Postmodernistyczne zmieszanie tradycji (2001)
• Innowacja: Stworzenie świata poprzez wiarę w bogów różnych kultur
• Symbolika: Technologia jako nowe bóstwo tworzące własny świat

Jakie symbole i archetypy rządzą literackimi kosmogoniami?

• Chaos i kosmos: U Homera personifikacja Chaosu jako bóstwa, u Lema – jako stanu entropii
• Jajo kosmiczne: W mitologii egipskiej – jajo złożone przez Gęś Wielkiego Gęgacza, w hinduizmie – złote jajo Hiranyagarbha
• Drzewo życia: Yggdrasil w Eddzie, Drzewo Poznania w Biblii, Święty Gaj w Quo Vadis
• Woda: Praocean Nun w Egipcie, Tiamat w Babilonii, w Władcy Pierścieni Ulmo jako pan wód
• Światło: W gnostycyzmie iskra boskości w materii, u Norwida – „promień spod ciemnej gwiazdy”

Jak różne kultury przedstawiają akt stworzenia w literaturze?

Jak analizować motyw stworzenia świata w tekście literackim?

1. Określ typ kosmogonii: Religijna/mitologiczna/naukowa/fantastyczna
2. Zidentyfikuj symbole: Chaos, światło, woda, drzewo życia
3. Przeanalizuj język: Metafora, anafora, personifikacja
4. Określ funkcję: Dydaktyczna/filozoficzna/polemiczna
5. Porównaj z innymi tekstami: Np. biblijny Genesis vs. darwinowski ewolucjonizm w literaturze

Przykładowe tezy do rozprawki maturalnej

• Teza 1: „Literackie wizje stworzenia świata odzwierciedlają lęki i nadzieje swoich epok”
• Teza 2: „Kosmogonie są zwierciadłem stosunku człowieka do sacrum i profanum”
• Teza 3: „Współczesna literatura przekształca mity założycielskie w narzędzie krytyki cywilizacji”

Dlaczego motyw stworzenia świata pozostaje aktualny w dobie nauki?

Współczesna literatura, jak Księgi Jakubowe Tokarczuk, pokazuje, że nawet w zracjonalizowanym świecie potrzebujemy mitów założycielskich. Nauka dostarcza faktów, ale literatura nadaje im znaczenie – jak pisze Szymborska w Stworzeniu świata:

„Był początek, więc muszą być początki, / najlepiej wiele naraz, dla pewności”

. W erze AI i podboju kosmosu nowe kosmogonie powstają w powieściach Neala Stephensona czy Cixin Liu, gdzie światy rodzą się z algorytmów kwantowych.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesne teorie naukowe mogą stać się podstawą nowych mitów kosmogonicznych?
• Jaką funkcję pełnią literackie wizje stworzenia świata w czasach kryzysu klimatycznego?
• W jaki sposób motyw kosmogonii pomaga zrozumieć różnice między kulturami?
• Czy sztuczna inteligencja może stworzyć własną kosmogonię?