Gdańszczanin – Z. Nałkowska – Medaliony – Profesor Spanner

Czy naukowiec może stać się zbrodniarzem? Mroczna enigma Profesora Spannera

Profesor Spanner z „Medalionów” Zofii Nałkowskiej to postać-symbol naukowej degeneracji w służbie nazistowskiego terroru. Ten niemiecki anatom, kierujący Instytutem Anatomicznym w Gdańsku podczas II wojny światowej, stał się ikoną moralnego upadku intelektualisty w systemie totalitarnym. W artykule przeanalizujemy mechanizmy dehumanizacji, paradoksy etyki naukowej w czasach Zagłady oraz uniwersalne ostrzeżenie płynące z tej literackiej kreacji.

Kim był Profesor Spanner w strukturze nazistowskiej machiny śmierci?

Postać wzorowana na prawdziwym niemieckim anatomie, doktorze Rudolfie Spannerze (1895-1960), pełni w „Medalionach” funkcję personifikacji naukowego barbarzyństwa. Jako dyrektor Instytutu Anatomicznego nadzorował produkcję mydła z ludzkiego tłuszczu w latach 1943-1944, co Nałkowska dokumentuje przez pryzmat zeznań świadków:

„Mydło robiono z tłuszczu ludzkiego w Instytucie Higieny. […] Profesor Spanner sam pokazywał, jak należy gotować te kawałki”

. Historyczne źródła wskazują, że pod jego kierownictwem przetworzono ciała około 1500 ofiar, głównie z obozu koncentracyjnego Stutthof.

Portret zewnętrzny: Biały kitel jako maska zbrodni

Nałkowska celowo pomija szczegóły wyglądu, koncentrując się na symbolicznym wymiarze postaci. Biały fartuch laboratoryjny staje się tu kostiumem moralnej ślepoty, profesorska godność – parawanem dla zbrodni. Jedyny fizyczny opis dotyczy metod pracy:

„Włosy z głowy ludzkiej trzeba moczyć przez 24 godziny w spirytusie”

. Ten techniczny język instrukcji ujawnia więcej niż jakiekolwiek rysy twarzy – pokazuje transformację człowieka w przedmiot eksperymentu.

Jakie cechy charakteru definiują „naukowego nekrofila”?

Analiza psychologiczna Spannera odsłania mieszaninę patologicznych właściwości:

• Hipertrofia racjonalności – redukcja człowieka do surowca przemysłowego („Ciała dostarczano z obozu w Stutthofie. […] Zużycie surowca wynosiło 70-80 kg na tydzień”)
• Etyczny autyzm – całkowite oddzielenie etyki od naukowej ciekawości, widoczne w traktowaniu ciał jako „materiału badawczego”
• Technokratyczny fanatyzm – traktowanie zbrodni jako problemu logistycznego, czego dowodem szczegółowe notatki technologiczne
• Ideologiczne uwikłanie – ślepe podporządkowanie nazistowskiej teorii rasowej, przejawiające się w selekcji ofiar według kryteriów etnicznych

Motywacje: Dlaczego profesor stał się „inżynierem śmierci”?

Nałkowska sugeruje wielowarstwowość motywacji poprzez techniczny język zeznań:

1. Karierowiczostwo – wykorzystanie wojennej sytuacji do awansu naukowego („Dzięki współpracy z SS otrzymał nowoczesne wyposażenie laboratorium”)
2. Naukowa ciekawość przekraczająca etyczne granice, widoczna w eksperymentach z różnymi metodami przetwarzania zwłok
3. Ideologiczne uwikłanie – przekonanie o wyższości rasy aryjskiej usprawiedliwiające eksploatację „podludzi”
4. Ekonomiczny pragmatyzm – próba rozwiązania problemu utylizacji ciał w warunkach wojennych

„Wyniki były dobre. Mydło było twarde, suche i w kolorze ciemnożółtym”

Ten suchy techniczny opis ujawnia całkowite zatarcie granicy między eksperymentem a ludobójstwem. Historycy oceniają, że produkcja na skalę przemysłową była niemożliwa, co wskazuje na symboliczny wymiar tych praktyk jako formy terroru.

Relacje z ofiarami: Laboratoryjny despotyzm

Stosunek do więźniów cechuje radykalna przedmiotowość. Ciała stają się „materiałem badawczym”, co widać w zeznaniach pracownika Instytutu:

„Czasem przychodziły trupy zupełnie nagie, czasem w bieliźnie. Musieliśmy sami ich rozbierać i czyścić”

. Nawet po śmierci ofiary pozbawiane są człowieczeństwa poprzez industrialną eksploatację – włosy służą do produkcji filcu, tłuszcz na mydło, a popiół jako nawóz.

Czy Spanner był postacią dynamiczną? Rozwój moralnej degrengolady

Choć Nałkowska nie pokazuje ewolucji postaci, możemy rekonstruować jej drogę:

• Faza 1: Konformizm – dostosowanie do wymogów reżimu w celu utrzymania pozycji
• Faza 2: Uwikłanie – stopniowe przejmowanie nazistowskiej terminologii i praktyk
• Faza 3: Aktywna kolaboracja – inicjowanie własnych „projektów badawczych”

Proces ten ilustruje mechanizm „banalizacji zła” opisany później przez Hannah Arendt.

Jak Profesor Spanner wpłynął na postrzeganie etyki naukowej?

• W debacie bioetycznej – stał się personifikacją zagrożeń związanych z niekontrolowanym postępem naukowym
• W literaturze – inspirował postacie doktora Mengele (np. w „Synu Szawła” Lázló Nemesa) czy doktora Briena z „Dywizjonu 303”
• W prawie międzynarodowym – jego casus wpłynął na kształtowanie Kodeksu Norymberskiego (1947) regulującego eksperymenty na ludziach
• W edukacji medycznej – stał się przykładem w nauczaniu etyki lekarskiej, pokazując konsekwencje utraty empatii

Dlaczego Spanner pozostaje przestrogą dla współczesności?

Postać profesora-anatoma staje się uniwersalną metaforą niebezpieczeństw:

• Nauki pozbawionej humanistycznych fundamentów – jego działalność pokazuje, jak technokratyczne myślenie może prowadzić do utraty moralnego kompasu
• Biurokratyzacji zła – szczegółowa dokumentacja produkcji mydła dowodzi, że zbrodnia może przybierać formę rutynowej procedury
• Etycznej ślepoty elit – jako wykształcony człowiek powinien być strażnikiem wartości, stał się zaś ich niszczycielem

„Ludzie ludziom zgotowali ten los”

– ta końcowa sentencja z „Medalionów” znajduje w Spannerze swoje najdosłowniejsze wcielenie. Jego historia zmusza do refleksji nad odpowiedzialnością intelektualistów za kształt świata.

Pytania do refleksji:

• Czy absolutyzacja nauki zawsze prowadzi do dehumanizacji? Gdzie leży granica między postępem a barbarzyństwem?
• Jak współczesne technologie (AI, inżynieria genetyczna) testują nasze standardy etyczne w porównaniu z dylematami II wojny światowej?
• Czy systemy kontroli etycznej w nauce wystarczająco chronią przed powtórzeniem historii Spannera?