Kubuś – M. Konopnicka – Mendel Gdański
Kim jest Mendel Gdański i dlaczego jego postać budzi refleksję po ponad wieku od powstania utworu?
Mendel Gdański to tytułowy bohater noweli Marii Konopnickiej z 1890 roku, stary żydowski introligator mieszkający w Warszawie, którego codzienne życie staje się pretekstem do poruszenia problemów antysemityzmu i tożsamości narodowej. W artykule odkryjemy wielowarstwową konstrukcję tej postaci, przeanalizujemy jej symboliczne znaczenie i zbadamy, dlaczego historia starego Żyda nadal rezonuje we współczesnych dyskusjach o tolerancji.
Podstawowe informacje o bohaterze
67-letni Mendel od czterdziestu lat prowadzi zakład introligatorski przy ulicy Gdańskiej w Warszawie. Jako wdowiec wychowujący wnuka Kubusia, stanowi przykład asymilowanej społeczności żydowskiej – mówi po polsku, czuje się częścią lokalnej społeczności, jednak wobec narastającego antysemityzmu zaczyna kwestionować swoje miejsce w społeczeństwie. Punktem zwrotnym staje się pogrom żydowskich sklepów, podczas którego tłum niszczy jego pracownię.
Portret zewnętrzny: Wizualna symbolika postaci
Konopnicka szczegółowo kreśli fizjonomię Mendla:
„Siwe włosy miał krótko przystrzyżone, brodę starannie utrzymaną, a w szarych oczach – jakby wieczne zamyślenie”
. Jego ubiór – czysty chałat i tradycyjna jarmułka – stanowi kompromis między żydowską tradycją a miejską codziennością. Charakterystyczna laska podkreśla zarówno wiek, jak i godność postaci, stając się później symbolicznym przedmiotem w scenie konfrontacji z tłumem.
| Cecha/Aspekt | Przykłady z utworu |
|---|---|
| Przywiązanie do miejsca | Wspomina, że „kamienie z tej ulicy znał po nocach” podczas rozmowy z klientem |
| Godność osobista | Odmawia zamknięcia sklepu podczas pogromu: „Ja tu stoję na swojem prawie” |
| Miłość do wnuka | Uczy Kubusia polskich modlitw: „Ojcze nasz mów po polsku, boś Polak” |
Psychologiczna głębia postaci: Rozdarcie między tożsamościami
Mendel reprezentuje postać tragiczną w klasycznym sensie – jego wewnętrzny konflikt między żydowskim dziedzictwem a polską tożsamością znajduje rozwiązanie dopiero w akcie biernego oporu. Gdy mówi:
„Ja tu jestem u siebie… Ja tu znam każdy kamień, każdy znak na murze”
, ujawnia się paradoks jego sytuacji: głęboka więź z miastem kontrastuje z wykluczeniem społecznym.
Jak relacje z innymi postaciami kształtują charakter Mendla?
- Kubuś (wnuk): Miłość do chłopca każe Mendlowi podjąć dramatyczną decyzję o wychowaniu go w polskiej tradycji, co stanowi akt duchowego oporu przeciwko antysemityzmowi
- Sąsiedzi: Obraz stopniowego ochładzania stosunków z klientami (scena z panią Pietruszyńską) pokazuje narastającą atmosferę nietolerancji
- Tłum napastników: Anonimowa masa staje się antagonistą, wobec którego Mendel broni swojej ludzkiej godności
Jak Mendel Gdański wpłynął na kulturę i literaturę?
- Stał się archetypem „żyda-Polaka” w literaturze przełomu XIX/XX w., wpływając na kreacje postaci u Orzeszkowej czy Reymonta
- Współczesne interpretacje widzą w nim prekursora koncepcji wielokulturowości
- Monologi Mendla są cytowane w debatach o mowie nienawiści i prawach mniejszości
Mity i fakty o Mendlu Gdańskim
Mendel to bierna ofiara systemu
Jego otwarcie okiennicy podczas pogromu to akt czynnego sprzeciwu („Niech widzą, że ja się nie boję”)
Postać promuje asymilację Żydów
Konopnicka pokazuje dramat wyboru między tożsamościami, nie dając prostych rozwiązań
Utwór kończy się klęską bohatera
Choć sklep zostaje zniszczony, moralne zwycięstwo Mendla przejawia się w postawie wnuka („Dziaduniu, ja się ich nie boję!”)
Słowniczek pojęć związanych z Mendlem Gdańskim
Najczęściej zadawane pytania o Mendla Gdańskiego
Czy Mendel uważał się za Polaka czy Żyda?
Dlaczego Konopnicka wybrała na bohatera żydowskiego rzemieślnika?
Jaką rolę odgrywa w utworze postać Kubusia?
Czy nowela ma happy end?
Dlaczego postać Mendla Gdańskiego pozostaje aktualna w XXI wieku?
Historia starego introligatora działa jak literackie zwierciadło, w którym przeglądają się współczesne spory o wielokulturowość, mowę nienawiści i prawa mniejszości. Konopnicka poprzez losy Mendla wystawia czytelnikowi trudne pytania: gdzie przebiega granica między tolerancją a obojętnością? Jak zachować człowieczeństwo w obliczu zbiorowej histerii?
Ostatnie zdanie utworu –
„A stary Mendel stał w oknie i patrzał na ulicę, którą kamienie znał po nocach”
– staje się metaforą trwałości ludzkiego ducha wobec zmiennych historycznych wiatrów. Postać ta każe nam rozważać, ile z warszawskich kamieni znamy dzisiaj „po nocach”, ile prawdziwej bliskości potrafimy budować w coraz bardziej spolaryzowanym świecie.
Pytania do refleksji po lekturze:
- Czy współczesne formy wykluczenia różnią się istotnie od tych z XIX wieku?
- Jaką postawę przyjąć wobec narastających konfliktów etnicznych we współczesnej Europie?
- Czy bierny opór może być skuteczną strategią wobec mowy nienawiści w erze mediów społecznościowych?
Sprawdź również:
- Lennox Mary – F. H. Burnett – Tajemniczy ogród
- Alina – J. Słowacki – Balladyna
- Aleksy – Legenda o świętym Aleksym
- Shirley Anna – L. M. Montgomery – Ania z Zielonego Wzgórza
- Bilbo – J. R. R. Tolkien – Hobbit
- Eol – Homer – Odyseja
- Blythe Gilbert – L. M. Montgomery – Ania na uniwersytecie
- Dedal – w mitologii greckiej wynalazca
- Jedwabiński Eugeniusz – M. Musierowicz – Opium w rosole
- Babu Stefu – M. Białoszewski – Pamiętnik z powstania warszawskiego
Dodaj komentarz jako pierwszy!