Sąsiedzi Mendla – M. Konopnicka – Mendel Gdański

Czy żydowski introligator może stać się symbolem polskiej tożsamości? O paradoksach Mendla Gdańskiego

Mendel Gdański to tytułowy bohater noweli Marii Konopnickiej z 1890 roku, stary żydowski introligator mieszkający w Warszawie, którego dramatyczne doświadczenia stają się pretekstem do rozważań o antysemityzmie, wykluczeniu i ludzkiej godności. W tym kompleksowym opracowaniu przeanalizujemy nie tylko biografię literackiej postaci, ale też jej symboliczne znaczenie w kontekście społecznym epoki oraz współczesnych interpretacji.

Kim jest Mendel Gdański i dlaczego jego historia wciąż porusza?

67-letni wdowiec, od 27 lat prowadzący introligatornię w sercu Warszawy, staje się mimowolną ofiarą antysemickich rozruchów w 1881 roku. Jego codzienne życie – z pozoru zwyczajne – nabiera wymiaru symbolicznego w konfrontacji z nienawiścią tłumu. Konopnicka kreśli postać głęboko zakorzenioną w miejskim krajobrazie:

„Znał go cały fragment miasta, od Świętojerskiej do Freta”

. To niezwykłe połączenie zwyczajności i symbolu czyni Mendla jedną z najważniejszych postaci w polskiej literaturze zaangażowanej społecznie.

Portret zewnętrzny: Wizerunek jako manifest tożsamości

Konopnicka kreśli fizjonomię Mendla z chirurgiczną precyzją:

„Był to starzec wysoki, chudy, z siwą, spiczastą brodą, w okularach w srebrnej oprawie”

. Jego wygląd – tradycyjny żydowski strój z czarnym jedwabnym chałatem i aksamitną jarmułką – staje się zarówno znakiem rozpoznawczym, jak i przyczyną prześladowań. Detale ubioru nabierają znaczenia politycznego: srebrne okulary symbolizują intelekt, a wytarte rękawy chałata – pracowitość.

Dlaczego relacja z wnukiem Kubusiem jest kluczowa dla zrozumienia postaci?

Wzajemne oddanie dziadka i wnuka (

„Ty jesteś mój najpierwszy”

) tworzy emocjonalny rdzeń noweli. Scena, w której Mendel uczy chłopca introligatorstwa, symbolizuje przekazanie nie tylko rzemiosła, ale i systemu wartości. Konopnicka kontrastuje niewinność dziecka z okrucieństwem świata – gdy Kubuś pyta:

„Dziadku, dlaczego oni nas nie lubią?”

, pytanie to staje się oskarżeniem całego społeczeństwa.

Jak antysemickie pogromy kształtują osobowość bohatera?

Choć Mendel deklaruje:

„Ja tu mieszkam dwadzieścia i siedem lat”

, doświadczenie wykluczenia burzy jego poczucie bezpieczeństwa. Paradoksalnie, właśnie wtedy ujawnia się najgłębsza tożsamość bohatera – łącząca żydowską tradycję z polskim patriotyzmem. Jego reakcja na przemoc jest wielowarstwowa:

1. Początkowy szok i niedowierzanie
2. Próba racjonalnego dialogu z tłumem
3. Godność w obliczu fizycznego zagrożenia

Scena, w której staje w rozpiętym chałacie przed rozjuszonym tłumem, przypomina biblijne motywy męczeństwa.

W jaki sposób warsztat introligatorski staje się metaforą społeczeństwa?

Przestrzeń pracy Mendla – z pozłacanymi grzbietami ksiąg i zapachem kleju – to mikrokosmos porządku i ładu. Każdy szczegół ma symboliczną wymowę:

• Szklana witryna – iluzja integracji i rzeczywista bariera
• Introligatorskie narzędzia – metafora kulturotwórczej pracy
• Zniszczone oprawy książek – symbol barbarzyństwa niszczącego cywilizację

Konopnicka sugeruje, że prawdziwe zagrożenie dla społeczeństwa nie pochodzi z zewnątrz, ale rodzi się z niewiedzy i uprzedzeń.

Jak postać Mendla wpłynęła na literackie przedstawienia Żydów?

Konopnicka przełamała stereotyp „żydka-lichwiarza”, tworząc portret rzemieślnika-szlachcica ducha. Ten model wpłynął na:

• Postać Joasza Goldkringa w „Ludziach bezdomnych” Żeromskiego
• Kreacje żydowskich kupców w „Sklepach cynamonowych” Schulza
• Wątki tożsamościowe w powieściach Singera

Współczesne interpretacje widzą w Mendlu prekursora postaci Granowskiego z „Ziemi obiecanej” Reymonta.

Jakie uniwersalne przesłanie niesie historia Mendla?

Nowela Konopnickiej przekracza granice historycznego konkretu, stając się opowieścią o kosmopolityzmie w świecie nacjonalizmów. Mendel – Żyd czujący się Polakiem – kwestionuje etniczne definicje tożsamości. Jego upór w trwaniu przy warsztacie staje się manifestem humanizmu:

„Ja tu jestem potrzebny jak każde drzewo w tym mieście”

.

Pytania do refleksji:

• Czy lojalność wobec państwa wymaga porzucenia kulturowej odrębności?
• Jak zachować humanizm w obliczu zbiorowej nienawiści?
• Czy przynależność do miejsca jest kwestią czasu zamieszkania czy społecznego uznania?
• W jaki sposób sztuka może komentować współczesne konflikty tożsamościowe?

Ostatnie zdanie noweli –

„I został sam na świecie Mendel Gdański”

– pozostaje otwartą raną w polskiej świadomości. Postać starego introligatora wciąż prowokuje do pytań o granice tolerancji i cenę przynależności.