Afta

Co to jest afta i jak wygląda zmiana?

Afta to ograniczone, płytkie owrzodzenie błony śluzowej jamy ustnej. Najczęściej pojawia się na policzkach od wewnątrz, języku, wargach, dnie jamy ustnej lub na podniebieniu miękkim. Ma okrągły lub owalny kształt, żółtawobiałe dno (nalot włóknikowy) i wyraźną, czerwoną obwódkę zapalną. Zmiana jest silnie bolesna przy dotyku, jedzeniu, piciu i mówieniu, mimo że zwykle ma zaledwie kilka milimetrów średnicy. U większości osób goi się samoistnie w ciągu 1–2 tygodni, nie pozostawiając blizny.

Skąd biorą się afty? Najczęstsze przyczyny

Mechanizm powstawania obejmuje miejscowe uszkodzenie nabłonka i reakcję zapalną. Do czynników ryzyka należą: mikrourazy (przygryzienie, twarde pieczywo, aparat ortodontyczny), stres i niedobór snu, niedobory witaminy B12, kwasu foliowego i żelaza, palenie e-papierosów lub nagłe rzucenie palenia, alergie kontaktowe (np. na SLS w paście, cynamon, benzoesan), zaburzenia odporności (aftoza nawracająca), choroby zapalne jelit, celiakia, choroba Behçeta, a u części pacjentów – predyspozycje rodzinne. Zmiany mogą nasilać się w okresach menstruacji.

Czy afta jest zaraźliwa?

Nie. To lokalna reakcja zapalna, a nie infekcja wirusowa czy grzybicza. Nie przenosi się przez pocałunki, sztućce czy kubki. Pojedyncza zmiana u osoby z aftozą nie oznacza ryzyka dla domowników.

Jak odróżnić aftę od opryszczki i pleśniawek?

Afta pojawia się na ruchomych śluzówkach jamy ustnej i nie tworzy pęcherzy ani strupów. Opryszczka wargowa zwykle zaczyna się od piekących pęcherzy na granicy czerwieni wargowej i skóry, które pękają i tworzą strupy – jest zakaźna i wywołana przez HSV-1. Pleśniawki (kandydoza) to miękkie, białe naloty, które dają się zetrzeć, odsłaniając sączącą, zaczerwienioną powierzchnię i często dotyczą niemowląt, osób z zaburzeniami odporności lub po antybiotykoterapii.

Jakie są typy i rozmiary zmian?

W praktyce klinicznej wyróżnia się: afty małe (Mikulicza) – 3–10 mm, 1–2 zmiany, gojenie 7–14 dni; afty duże (Suttona) – >10 mm, głębsze, goją się tygodniami i mogą bliznowacieć; afty opryszczkopodobne – liczne, drobne (1–3 mm), rozsiane skupiska. Nawracające epizody określa się jako aftozę nawracającą.

Jak skutecznie leczyć i łagodzić ból?

– Preparaty miejscowe: żele i płyny znieczulające (lidokaina), przeciwzapalne (triamcynolon w adhezji stomatologicznej – na receptę), antyseptyczne (chlorheksydyna, oktenidyna), preparaty barierowe tworzące film ochronny (kwas hialuronowy, karbomer), miód medyczny lub propolis u wybranych osób.

– Płukanki: roztwory antyseptyczne, roztwór wodny sody (1/2 łyżeczki na szklankę), wyciąg z szałwii lub rumianku – jako wsparcie, o ile nie uczulają.

– Analgetyki ogólne: paracetamol lub ibuprofen w razie bólu, zgodnie z dawkowaniem.

– Unikanie drażnienia: ostre, kwaśne i twarde pokarmy, alkohol w płynach do płukania, twarde szczoteczki; wybór past bez SLS może zmniejszać nawroty.

– Leczenie przyczynowe: u nawracających zmian diagnostyka i wyrównanie niedoborów (B12, żelazo, foliany), leczenie chorób ogólnych. W ciężkich aftozach – terapia immunomodulująca u specjalisty.

Jak zapobiegać nawrotom na co dzień?

– Ochrona śluzówki: miękka szczoteczka, dopasowany aparat ortodontyczny (osłonki ortodontyczne, wosk).
– Higiena: płukanie jamy ustnej po posiłkach, kontrola płytki nazębnej.
– Dieta i styl życia: regularny sen, techniki radzenia sobie ze stresem, dietetyczne uzupełnienie B12, żelaza i folianów po konsultacji.
– Kosmetyki: pasty bez SLS, unikanie drażniących aromatów (cynamon, mentol) u osób wrażliwych.

Kiedy iść do lekarza lub stomatologa?

– Gdy owrzodzenia są bardzo liczne, duże, nawracają >3–4 razy w roku, towarzyszy im gorączka, powiększone węzły, wysypki, biegunki, utrata masy ciała.
– Gdy zmiany nie goją się po 2–3 tygodniach lub często krwawią.
– Gdy pojawiają się także owrzodzenia narządów płciowych, ból oczu, dolegliwości stawowe – może to wskazywać na chorobę układową (np. Behçeta).
– U dzieci z uporczywym bólem i niechęcią do picia (ryzyko odwodnienia).

Jak używać słowa „afta” poprawnie w polszczyźnie?

Rzeczownik rodzaju żeńskiego, odmienny przez przypadki. W liczbie mnogiej: „afty”, dopełniacz: „aft”. Użycie w tekstach medycznych: „owrzodzenie aftowe”, „aftoza nawracająca”. W języku potocznym: „mam aftę”, „wyskoczyły mi afty”. Nie należy mylić z „pleśniawkami”.

Jak mówić i pisać precyzyjnie o aftach?

– W dokumentacji medycznej: „owrzodzenie aftowe”, „aftoza nawracająca”.
– W edukacji pacjenta: „niezakaźna ranka w jamie ustnej, goi się w 1–2 tygodnie”.
– W liczbie mnogiej: „afty”, np. „nawracające afty”, „leczenie aft”.

Dlaczego precyzja ma znaczenie w komunikacji zdrowotnej?

Mylenie aft z opryszczką prowadzi do niepotrzebnych ograniczeń kontaktów społecznych i nietrafionej terapii przeciwwirusowej. Z kolei ignorowanie przewlekłych owrzodzeń opóźnia rozpoznanie chorób ogólnych. Dokładna nazwa ułatwia dobranie leczenia i śledzenie nawrotów.

Najważniejsze fakty do zapamiętania

– Afty są bolesne, niezakaźne, zwykle goją się w 1–2 tygodnie.
– Czynniki ryzyka: mikrourazy, stres, niedobory B12/Fe/folianów, SLS, choroby autoimmunologiczne.
– Leczenie: miejscowe znieczulenie, antyseptyki, preparaty barierowe; w ciężkich przypadkach – sterydy miejscowe.
– Profilaktyka: miękka higiena, pasty bez SLS, korekta niedoborów, redukcja stresu.
– Różnicowanie: opryszczka (pęcherze i strupy, zakaźna) vs pleśniawki (naloty grzybicze).

Na koniec: język i zdrowie pod wspólnym parasolem

– Używaj formy żeńskiej „afta” i poprawnej liczby mnogiej „afty”.
– Nie utożsamiaj aft z opryszczką lub pleśniawkami.
– Szukaj przyczyny, gdy nawroty są częste lub gojenie się przedłuża.

• Czy w Twoich tekstach edukacyjnych rozróżniasz afty od opryszczki tak, by pacjent nie stosował niepotrzebnie leków przeciwwirusowych?
• Jakie zmiany w higienie i diecie możesz wprowadzić, by ograniczyć nawroty u siebie lub pacjentów?
• Czy poprawnie odmieniłeś słowo „afta” w materiałach dla pacjentów i uczniów?