Figura
Figura to rzeczownik żeński oznaczający kształt lub postać: w geometrii – obiekt o określonych cechach, w sztuce – posąg albo przedstawienie człowieka, w językoznawstwie – środek stylistyczny, a potocznie – sylwetkę lub ważną osobę; dalej: odmiana, użycia, różnice znaczeń.
Figura ma pięć głównych pól znaczeniowych: geometria, sztuka, retoryka, sylwetka, potocznie osobistość. Praktyczne przykłady, odmiana przez 7 przypadków oraz kontrasty: figura geometryczna ≠ bryła, figura retoryczna ≠ trop.
Czym jest „figura” i kiedy jej używać?
„Figura” nazywa kształt, postać lub wyodrębniony obiekt w przestrzeni i w tekście. W praktyce słowo funkcjonuje w pięciu głównych zakresach: matematyka (obiekt geometryczny), sztuki wizualne (posąg, przedstawienie ludzkie), retoryka i stylistyka (środek językowy), opis wyglądu (sylwetka), potocznie – ważna lub rozpoznawalna osoba.
Jak odróżnić znaczenia w zależności od kontekstu?
Najpewniejszym wskaźnikiem jest łączliwość: „figura geometryczna” łączy się z terminami jak „pole”, „obwód”, „kąt”; „figura retoryczna” – z „metafora”, „hiperbola”, „paralelizm”; „figura w rzeźbie” – z „posąg”, „statua”, „odlew”; „figura” jako sylwetka – z „zgrabna”, „szczupła”; „znacząca figura” – z „osobistość”, „wpływ”.
Znaczenia w różnych kontekstach
- W geometrii: obiekt o określonych własnościach (np. trójkąt, okrąg, wielokąt). Przykład: „Ta figura ma symetrię osiową i pole 36 cm²”.
- W sztuce: przedstawienie człowieka lub posąg; także figura przydrożna. Przykład: „Barokowa figura świętego stoi przed kościołem”.
- W retoryce i stylistyce: schemat wyrażenia wzmacniający przekaz (np. anafora, hiperbola). Przykład: „Anafora to figura nadająca rytm wypowiedzi”.
- W opisie wyglądu: sylwetka ciała, postura. Przykład: „Ma sportową figurę i szerokie barki”.
- W języku potocznym: ważna, rozpoznawalna osoba, często ironicznie. Przykład: „To niezła figura w lokalnej polityce”.
- W grach: bierka, zwłaszcza w szachach (figury: hetman, wieża, goniec, skoczek, król). Przykład: „Stracił dwie figury w debiucie”.
Figura geometryczna a bryła – gdzie leży granica?
„Figura geometryczna” to pojęcie szerokie i obejmuje zarówno obiekty płaskie (2D), jak i przestrzenne (3D). W praktyce szkolnej „bryła” rezerwuje się dla obiektów trójwymiarowych (np. sześcian), a „figura płaska” dla 2D (np. trapez). W precyzyjnych wypowiedziach unikaj zamienności „bryła” i „figura”, gdy ważny jest wymiar.
Jak poprawnie nazwać środki stylistyczne?
„Figura retoryczna” i „figura stylistyczna” bywają używane wymiennie, jednak w ujęciu ścisłym tropy (np. metafora, metonimia) dotyczą znaczeń, a figury – organizacji wypowiedzi (np. anafora, epifora, inwersja). W praktyce szkolnej dopuszcza się szersze, inkluzywne rozumienie „figury stylistycznej”.
| Kontekst użycia | Znaczenie | Przykład |
|---|---|---|
| Geometria | Obiekt o własnościach matematycznych | „Figura wypukła ma każdy kąt mniejszy niż 180°”. |
| Sztuka | Posąg, przedstawienie człowieka | „Renesansowa figura zdobi dziedziniec”. |
| Retoryka | Środek organizujący wypowiedź | „Paralelizm to figura wzmacniająca rytm”. |
| Wygląd | Sylwetka, postura | „Ćwiczenia poprawiły figurę i stabilność”. |
| Gry | Bierka (zwł. szachowa) | „Aktywne figury decydują o inicjatywie”. |
Informacje gramatyczne
Rodzaj: żeński
Odmiana przez przypadki:
Mianownik: Figura
Dopełniacz: figury
Celownik: figurze
Biernik: figurę
Narzędnik: figurą
Miejscownik: figurze
Wołacz: figuro
Liczba mnoga: Mianownik: figury; Dopełniacz: figur; Celownik: figurom; Biernik: figury; Narzędnik: figurami; Miejscownik: figurach; Wołacz: figury
Synonimy i antonimy
Synonimy: kształt, postać, sylwetka, posąg, statua, przedstawienie, osobistość, ważniak (pot.), tuz (pot.), bierka (szach.), środek stylistyczny, figura retoryczna
Antonimy: bezkształt, amorficzność (w sensie kształtu); pionek, szaraczek, no-name (pot. wobec „ważna figura”); dosłowność (w opozycji do zabiegu stylistycznego)
Wyrazy pokrewne: figurka, figuralny, figurowy, figurant, figurantka, figuracja, figuratywny, figurować
Przykłady użycia
- „Ta figura geometryczna ma dwa kąty proste i obwód trzydziestu centymetrów.”
- „Na rynku stanęła odrestaurowana figura świętego Floriana.”
- „Anafora jako figura stylistyczna porządkuje akapity i wzmacnia rytm.”
- „Po zimie wróciła do biegania, poprawiła figurę i kondycję.”
- „W branży jest uważany za figurę, z którą liczą się wszyscy.”
Pochodzenie słowa
Słowo pochodzi z łaciny: figura ‘kształt, postać, wizerunek’, przejęte do polszczyzny za pośrednictwem tradycji łacińskiej i języków sąsiednich. Z rdzenia wywodzą się znaczenia „przedstawienie” (sztuka), „układ słowny” (retoryka) oraz „sylwetka”, utrwalone już w polszczyźnie starożytnej i średniowiecznej.
Najczęstsze błędy w użyciu
- Błąd: „tą figurę” → Poprawnie: „tę figurę”.
- Błąd: „figór” (D. lm.) → Poprawnie: „figur”.
- Błąd: Utożsamianie każdej figury z „bryłą” → Poprawnie: Bryła to tylko obiekt 3D; figura może być 2D lub 3D.
- Błąd: Nazywanie metafory wyłącznie „figurą retoryczną” w ujęciu ścisłym → Poprawnie: Metafora to trop; figury dotyczą organizacji wypowiedzi.
- Błąd: „figura szachowa” = „pionek” → Poprawnie: W szachach pionek nie należy do figur; figurami są m.in. hetman, wieża, goniec, skoczek, król.
Kiedy lepiej użyć „posąg” zamiast „figura”?
Gdy istotny jest materiał, rozmiar lub monumentalny charakter rzeźby, „posąg” lub „statua” bywa trafniejsze. „Figura” sprawdza się przy mniejszych przedstawieniach, ludowych rzeźbach, obiektach sakralnych i jako określenie zbiorcze bez wskazania techniki.
Jak mówić o sylwetce, aby zachować takt i precyzję?
W opisie wyglądu preferuj neutralne przymiotniki („szczupła”, „sportowa”, „zgrabna”) i unikaj ocennych etykiet. W tekstach medycznych zamiast „zła figura” stosuj konkret („otyłość brzuszna”, „wysoki wskaźnik BMI”), by zachować precyzję i szacunek.
Czy „figura” może być czasownikiem?
Czasownik „figurować” istnieje, lecz znaczy „widnieć, znajdować się na liście/dokumencie” i nie odnosi się do kształtu czy rzeźby. Związek etymologiczny nie przekłada się na tożsamość znaczeń.
Esencja użycia – szybka ściąga
– Geometria: figura = obiekt; doprecyzuj wymiar (2D/3D).
– Sztuka: figura = przedstawienie/posąg; „statua” dla monumentalnych rzeźb.
– Retoryka: figura porządkuje wypowiedź; trop zmienia znaczenie.
– Wygląd: figura = sylwetka; trzymaj neutralny ton.
– Potocznie: „ważna figura” = osobistość, często ironicznie.
Pytania do przemyślenia:
– W jakim wymiarze (2D/3D) opisujesz obiekt i czy „figura” nie powinna ustąpić „bryle”?
– Czy w analizie tekstu mówisz o tropie, czy o figurze, i jaki efekt chcesz nazwać?
– Czy określenie czyjejś „figury” jest konieczne i stylistycznie adekwatne do sytuacji?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!