Gżegżółka
GŻEGŻÓŁKA
ZNACZENIE – rzeczownik rodzaju żeńskiego, słowo gżegżółka to gwarowe określenie kukułki pospolitej, gatunku średniej wielkości ptaka wędrownego z podrodziny kukułek w rodzinie kukułkowatych, łac. Cuculus. Z racji podrzucania swoich jaj innych ptakom co skutecznie uniemożliwia prawidłowy rozwój piskląt „rodziców adopcyjnych” ptak ten uważany jest za pasożyta lęgowego. Dawniej słowo „gżegżółka” było w powszechnym użyciu, dzisiaj uważane jest za przestarzałe i występuje raczej tylko w dyktandach jako wyraz, w którym można popełnić aż trzy błędy ortograficzne.
Ptak ten zamieszkuje strefę umiarkowaną, bogatą w kompleksy leśne. Można ją spotkać od krańców Europy Zachodniej i Afryki Północnej, a także Azję. W Europie nie można jej spotkać tylko na Islandii. Zimę spędza w Afryce Subsaharyjskiej, Azji Południowej oraz Azji Południowo-Wschodniej.
Jest to smukły ptak. Wielkością przypomina takie znane gatunki jak gołąb, pustułka czy turkawka, jej ubarwienie natomiast podobne jest do umaszczenia krogulca. Brzuch ptaka zdobią charakterystyczne poprzeczne prążki, grzbiet ma szary. Samice mają dodatkowo rdzawy nalot na szyi. Dziób ma drobny i czarny, żółty u nasady. Tęczówka oka ma żółtą. Bardzo nietypowe są jej palce u nóg. Cecha ta nazywana jest zygodactyles. Otóż ma ona dwa palce skierowane do przodu i dwa do tyłu, podczas gdy znakomita większość ptaków ma do przodu skierowane dwa palce a jeden do tyłu. U kukułek jeden z palców ma tak szeroki zakres ruchu, że może ona, jeśli chce, postawić palce jak wszystkie inne znane nam ptaki, czyli w schemacie trzy palce z przodu i jeden z tyłu albo „po kukułczemu”, jeśli ma na to ochotę.Populacja kukułek jest średnio liczna, niemniej jednak w naszym kraju znajduje się pod ścisłą ochroną.
Wiosną można usłyszeć charakterystyczne dwu – lub trzysylabowe „kuku”. To przywołanie godowe samca. Samica nie kuka. Gdy jest przestraszona lub zaniepokojona wydobywa z siebie charakterystyczne „hahhahhah”, które kojarzyć się może raczej ze śmiechem. Głos pana kukułki tak bardzo przypadł ludziom do gustu, że zaczęli konstruować drewniane zegary w kształcie budki lęgowej z kukającym ptaszkiem. To jedyne gniazda jakie są zamieszkiwane przez dorosłe gżegżółki.
Gżegżółka jest bardzo ciekawym ptakiem. Najbardziej znana jest z tego, że nie buduje własnych gniazd, nie wysiaduje jaj i w konsekwencji nie wychowuje i nie karmi swoich piskląt. Jest jedynym w Europie Środkowej pasożytem lęgowym. Jest gatunkiem, który jako nieliczny nie wiąże się w pary.
Podrzucanie swoich jaj innym gatunkom opanowała do perfekcji. Na rodziców adopcyjnych wybiera te gatunki ptasie, których jaja przypominają wielkością i ubarwieniem jej własne jaja. Podrzucenie jajka trwa zazwyczaj kilka sekund. Samica składa je bezpośrednio w gnieździe lub przynosi je w dziobie. Aby rodzice adopcyjni nie zorientowali się często wyrzuca ich jajo z gniazda lub nawet zjada, zastępując brakujące swoim. Kukułcze pisklę niezwykle żarłoczne, a także bardzo hałaśliwe. skupiając na sobie całą uwagę opiekunów. Podjęcie trudu wychowania młodej gżegżółki wiąże się zazwyczaj z ryzykiem, że po jej odchowaniu przybrani rodzice nie zdążą już w danym sezonie wyprowadzić kolejnego lęgu. Z dużym prawdopodobieństwem w następnym sezonie kukułka podrzuci swoje jajo ptakom gatunku, który je wychowywał.
INNE OKREŚLENIA – gżegżółka, zezula, zazula, zozula, kukawka, grzegółka, grzeczótka, na Śląsku Cieszyńskim i Górnym Śląsku – kukuczka, na Górnym Śląsku – kukowka
ETYMOLOGIA – pisownia słowa jest trudna do wyjaśnienia nawet przez samych etymologów. Pierwotnie ptaka tego nazywano zeżulka, zazulka, zezulka, zuzulka, żeżulka, a następnie żegżułka, żegzulka. Ostatecznie powstało sowo zapisywane najpierw jako gżegżułka, by ostatecznie przybrać formę „gżegżółka”. W sposób oczywisty kojarzy się z czeskim słowem „żeżhule” czy „żeżhulka”.
UWAGA: występuje tutaj odstępstwo od zasady, że po spółgłosce „g” zazwyczaj piszemy „rz”, na przykład grzbiet, grzebień, grzywa.
WYRAZY POKREWNE – gżegżółeczka, rzeczownik rodzaju żeńskiego
ODMIANA PRZEZ PRZYPADKI
• Liczba pojedyncza:
Miejscownik: gżegżółka
Dopełniacz: gżegżółki
Celownik: gżegżółce
Biernik: gżegżółkę
Narzędnik: gżegżółką
Miejscownik: gżegżółce
Wołacz: gżegżółko!
• Liczba mnoga:
Mianownik: gżegżółki
Dopełniacz: gżegżółek
Celownik: gżegżółkom
Biernik: gżegżółki
Narzędnik: gżegżółkami
Miejscownik: gżegżółkach
Wołacz: gżegżółki!
PRZYKŁADY UŻYCIA W ZDANIACH:
W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie, a gżegżółka nie.
Dwie gżegżółki stoczyły między sobą walkę o tłustą włochatą gąsienicę.
Nocna gżegżółka zawsze dzienną przekuka.
Gżegżółka nażarła się rzeżuchy i rzygała do brytfanny. (Zdanie zaczerpnięte z konkursu ortograficznego w Katowicach).
Głodne gżegżółki w dżdżu tuczą dżdżownice drożdżówkami.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!