Hormony płciowe

Co oznacza termin i jaki ma zakres?

W ścisłym znaczeniu to steroidowe hormony wytwarzane przez gonady: androgeny (np. testosteron, DHT), estrogeny (estradiol, estron, estriol) oraz gestageny (progesteron). W ujęciu szerokim termin obejmuje także hormony osi regulacyjnej: gonadoliberynę (GnRH), gonadotropiny przysadkowe (LH, FSH), a w ciąży również hCG i modulującą laktację prolaktynę.

Wspólną cechą jest wpływ na rozwój i funkcjonowanie układu rozrodczego, kształtowanie cech płciowych, płodność oraz szereg efektów ogólnoustrojowych (kościec, mięśnie, skóra, mózg, układ sercowo-naczyniowy). Działanie odbywa się w pętli sprzężeń zwrotnych: podwzgórze → przysadka → gonady.

Jakie rodzaje hormonów płciowych wyróżniamy?

– Androgeny: testosteron, dihydrotestosteron (DHT), androstendion; odpowiadają za spermatogenezę, libido, wzrost masy mięśniowej, owłosienie typu męskiego.
– Estrogeny: estradiol (E2), estron (E1), estriol (E3); kluczowe w dojrzewaniu płciowym, cyklu miesiączkowym, gęstości kości, elastyczności skóry i naczyniach.
– Gestageny: progesteron; przygotowuje endometrium do implantacji, podtrzymuje ciążę, moduluje termogenezę i ośrodkowy układ nerwowy.

Jak działają na poziomie komórkowym?

Hormony steroidowe przenikają do komórek, wiążą się z receptorami jądrowymi (AR, ER, PR), wpływają na transkrypcję genów i syntezę białek; mogą też działać szybko przez sygnały niegenomowe. We krwi krążą głównie związane z białkami nośnikowymi (SHBG, albumina), a aktywność zależy od stężenia frakcji wolnej i lokalnych enzymów (aromataza, 5α-reduktaza).

Skąd i kiedy są wydzielane?

U osób z jajnikami pęcherzyk dojrzewa pod wpływem FSH, estradiol rośnie przed owulacją, a po niej ciałko żółte produkuje progesteron (faza lutealna). U osób z jądrami Leydigi produkują testosteron stymulowany przez LH, a Sertoliego wspomagają spermatogenezę zależną od FSH. Łożysko wytwarza progesteron i estrogeny w ciąży. W życiu płodowym hormony determinują różnicowanie płciowe; w okresie dojrzewania gwałtownie rosną; w menopauzie spada produkcja estrogenów i progesteronu, a u mężczyzn poziom testosteronu maleje powoli z wiekiem.

Jak wpływają na organizm poza układem rozrodczym?

– Kościec: estrogeny hamują resorpcję kości i wspierają mineralizację; niedobór sprzyja osteoporozie. Androgeny stymulują przyrost masy kostnej pośrednio (konwersja do estrogenów) i bezpośrednio.
– Mięśnie i skład ciała: androgeny nasilają syntezę białek i wzrost siły; estrogeny ułatwiają regenerację i chronią przed uszkodzeniami.
– Mózg i nastrój: wpływ na neuroprzekaźniki, termoregulację, popęd seksualny; wahania mogą nasilać wrażliwość na stres, zmieniać sen i apetyt.
– Skóra i włosy: androgeny zwiększają aktywność gruczołów łojowych; nadmiar sprzyja trądzikowi i łysieniu typu męskiego.
– Metabolizm i serce: modyfikacja profilu lipidowego, gospodarki glukozy, napięcia naczyń.

Niedobór i nadmiar — jakie objawy i kiedy szukać pomocy?

– Niedobór estrogenów/progesteronu: nieregularne lub zanik miesiączki, uderzenia gorąca, suchość pochwy, spadek gęstości kości.
– Nadmiar estrogenów: tkliwość piersi, krwawienia międzymiesiączkowe; u mężczyzn ginekomastia (często przy otyłości lub chorobach wątroby).
– Hiperandrogenizm u kobiet: hirsutyzm, trądzik, łysienie; częsty w PCOS (zaburzenia owulacji).
– Niedobór androgenów u mężczyzn: obniżone libido, osłabienie, utrata masy mięśniowej, niepłodność.

W razie utrzymujących się objawów, zaburzeń miesiączkowania lub problemów z płodnością wskazana jest konsultacja lekarska i diagnostyka laboratoryjna (oznaczenia hormonów w odpowiedniej fazie cyklu lub w godzinach porannych).

Jak leki i styl życia modyfikują ich poziom?

– Farmakologia: antykoncepcja i hormonalna terapia menopauzy, stymulacja owulacji (gonadotropiny), antyandrogeny, inhibitory aromatazy; w ciąży hCG wspiera ciałko żółte. Terapie transpłciowe celowo modulują poziomy płciowych steroidów pod kontrolą lekarza.
– Czynniki środowiskowe: otyłość nasila obwodową aromatyzację androgenów do estrogenów; niedobór snu i przewlekły stres zaburzają pulsacyjne wydzielanie GnRH; intensywny trening wytrzymałościowy może obniżać testosteron; alkohol i choroby wątroby modyfikują metabolizm steroidów.

Najważniejsze fakty do szybkiego powtórzenia

– Trzonem pojęcia są trzy grupy steroidów: androgeny, estrogeny, gestageny.
– Wydzielanie kontroluje oś GnRH–LH/FSH, z pętlami ujemnego i dodatniego sprzężenia.
– Działają systemowo: kości, mięśnie, mózg, skóra, serce.
– Zmieniają się z wiekiem: dojrzewanie, ciąża, menopauza/andropauza.
– Zmodyfikujesz je lekami, masą ciała, snem, stresem i wysiłkiem.

Pytania do przemyślenia

– W jakich sytuacjach warto doprecyzować, że chodzi o „steroidowe” hormony, a nie całą oś regulacyjną?
– Jak dobór czasu pobrania i fazy cyklu wpływa na interpretację wyników badań?
– Które z objawów pacjenta mogą wynikać z proporcji estrogenów do androgenów, a nie z ich bezwzględnych stężeń?