Nobel
Nobel to skrócona nazwa międzynarodowej Nagrody Nobla, corocznego wyróżnienia za przełomowe osiągnięcia w fizyce, chemii, fizjologii lub medycynie, literaturze, działaniach na rzecz pokoju oraz naukach ekonomicznych. W polszczyźnie utrwalone są połączenia: otrzymać nagrodę, przyznać ją komuś, nominować do niej; uroczystości odbywają się w Sztokholmie i w Oslo.
Zrozum różnicę: Nobel obejmuje pięć kategorii z testamentu (od 1901) i dodatkową ekonomiczną (od 1968); pokojową przyznaje komitet w Oslo, pozostałe w Sztokholmie. Ceremonie odbywają się 10 grudnia, w rocznicę śmierci fundatora.
Co dokładnie oznacza „Nobel” i kiedy po niego sięgać?
W polszczyźnie „Nobel” to przede wszystkim skrót od pełnej nazwy „Nagroda Nobla” (formalny laur ustanowiony testamentem Alfreda Nobla z 1895 r., po raz pierwszy przyznany w 1901 r.). Używa się go w wypowiedziach o przyznawaniu, otrzymywaniu i nominowaniu do nagrody: „przyznać komuś Nobla”, „otrzymać Nobla”, „nominować do Nagrody Nobla”. Zapis wielką literą jest obowiązkowy.
Znaczenia w różnych kontekstach
- W języku ogólnym: skrót od „Nagrody Nobla”, najwyższego, prestiżowego wyróżnienia międzynarodowego. Przykład: „Laureat otrzymał Nobla z fizyki”.
- Jako nazwa własna osoby: nazwisko wynalazcy i fundatora, Alfreda Nobla. Przykład: „Alfred Nobel był chemikiem i przemysłowcem”.
- Przenośnie/żartobliwie: ironiczne określenie „nagrody najwyższej rangi” w codziennym kontekście. Przykład: „Za ten pomysł masz u mnie Nobla”.
Pochodzenie słowa
Słowo pochodzi ze szwedzkiego nazwiska Nobel (Alfred Nobel), z którego utworzono nazwę ustanowionej przez niego nagrody. W polszczyźnie najpierw funkcjonowała pełna forma „Nagroda Nobla”, a następnie utrwalił się skrót „Nobel”, dziś powszechnie używany w mediach i mowie potocznej.
Jakie dziedziny obejmuje nagroda i kto ją przyznaje?
Tradycyjnie nagrody przyznaje się w: fizyce, chemii, fizjologii lub medycynie, literaturze i za działalność na rzecz pokoju; od 1968 r. istnieje dodatkowa nagroda z ekonomii (oficjalnie: Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych). Decydują odpowiednio: Królewska Szwedzka Akademia Nauk (fizyka, chemia, ekonomia), Zgromadzenie Noblowskie przy Instytucie Karolinska (fizjologia lub medycyna), Szwedzka Akademia (literatura) oraz Norweski Komitet Noblowski (pokój). Uroczystości odbywają się co do zasady w Sztokholmie, z wyjątkiem Pokojowej Nagrody – w Oslo.
Jak poprawnie pisać i odmieniać „Nobel”?
Zapis wielką literą jest normą zarówno w znaczeniu nagrody, jak i nazwiska. Piszemy: „Nagroda Nobla” (oba wyrazy wielką literą), ale: „pokojowa Nagroda Nobla” (przymiotnik małą literą). Częste i poprawne są konstrukcje: „Nobel z chemii”, „Nobel w dziedzinie literatury”.
Informacje gramatyczne
Rodzaj: męski (nieosobowy)
Odmiana przez przypadki:
Mianownik: Nobel
Dopełniacz: Nobla
Celownik: Noblowi
Biernik: Nobla
Narzędnik: Noblem
Miejscownik: Noblu
Wołacz: Noblu
Liczba mnoga: M. Noble, D. Nobli, C. Noblom, B. Noble, N. Noblami, Ms. Noblach
Jakich połączeń i konstrukcji używać w praktyce?
Typowe łączliwości: „otrzymać/zdobyć/dostać Nobla”, „przyznać komuś Nagrodę Nobla”, „być nominowanym do Nagrody Nobla”, „Nobel w dziedzinie…”, „Pokojowa Nagroda…”. W odmianie unikaj form „o Nobelu” – poprawnie: „o Noblu”. Warto pamiętać, że naukowe nagrody można współdzielić (do trzech osób), a niektórych lat nie przyznawano.
| Kontekst użycia | Znaczenie | Przykład |
|---|---|---|
| „Nobel z fizyki” | Nagroda w konkretnej dziedzinie nauki | Otrzymał Nobla z fizyki za badania nad materiałami 2D. |
| „Pokojowa Nagroda…” | Wyróżnienie za działania na rzecz pokoju | Komitet w Oslo przyznał Pokojową Nagrodę organizacji humanitarnej. |
| „Nominacja do Nagrody…” | Formalne zgłoszenie kandydata | Naukowiec uzyskał nominację do Nagrody w dziedzinie chemii. |
Synonimy i antonimy
Synonimy: Nagroda Nobla, laur noblowski, najwyższe wyróżnienie międzynarodowe, laur światowy
Antonimy: nie występują w użyciu normatywnym
Wyrazy pokrewne: noblista, noblistka, noblowski, nominacja noblowska
Przykłady użycia
- „Badacz został nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie chemii.”
- „Po latach pracy wreszcie otrzymał Nobla z literatury.”
- „Komitet w Oslo przyznał Pokojową Nagrodę międzynarodowej koalicji.”
- „Dziennikarze typują, kto ma największe szanse na Nobla w medycynie.”
- „Uroczystości wręczenia nagród odbywają się tradycyjnie w grudniu.”
Najczęstsze błędy w użyciu
- Błąd: „o Nobelu” → Poprawnie: „o Noblu”.
- Błąd: „nobel” pisany małą literą → Poprawnie: „Nobel” (także: „Nagroda Nobla”).
- Błąd: „Nobel w ekonomii to nagroda z testamentu” → Poprawnie: to dodatkowa nagroda ustanowiona przez bank centralny Szwecji (1968), przyznawana od 1969 r.
- Błąd: „przyznano Nobla pośmiertnie” (bez kontekstu) → Poprawnie: co do zasady nie przyznaje się pośmiertnie; wyjątkiem bywa zgon po ogłoszeniu werdyktu.
Jak precyzyjnie mówić o laureatach i nominacjach?
Osobę uhonorowaną określamy jako „noblista” (m.), „noblistka” (ż.). Formy składniowe: „laureat/ka Nagrody Nobla”, „otrzymać Nobla”, „zostać uhonorowanym Nagrodą Nobla”. Wzmianka o dziedzinie najczęściej występuje w dopełniaczu: „Nobel z fizyki/literatury”, lub w konstrukcji przyimkowej: „w dziedzinie fizjologii lub medycyny”.
Na językowym i kulturowym marginesie: kluczowe punkty
– „Nobel” to skrót od nazwy pełnej; zawsze wielką literą.
– Standardowe łączliwości: otrzymać, przyznać, nominować, wręczać; „w dziedzinie…”.
– Pięć dziedzin z testamentu + dodatkowa ekonomiczna od 1968 r.; Oslo (pokój) i Sztokholm (pozostałe).
– Odmiana: Ms. „o Noblu”; liczba mnoga: „Noble/Nobli”.
– W oficjalnych tekstach precyzuj pełną nazwę nagrody ekonomicznej.
– Przenośnie użycie („dać komuś Nobla”) ma charakter potoczny, nie urzędowy.
Pytania do przemyślenia
– W jakich sytuacjach lepiej użyć pełnej nazwy „Nagroda Nobla”, a kiedy wystarczy skrót „Nobel”?
– Jak opisać dziedzinę nagrody w sposób precyzyjny i zgodny ze stylem (dopełniacz vs „w dziedzinie…”)?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!