Syndrom sztokholmski
Syndrom sztokholmski to reakcja psychologiczna, w której osoba doświadczająca przemocy i izolacji rozwija emocjonalną więź oraz lojalność wobec sprawcy; sprzyjają temu naprzemienne bodźce strachu i „życzliwości”, zależność oraz brak poczucia wyjścia, a opis ten nie stanowi odrębnej diagnozy w DSM/ICD.
Ukuty po napadzie w 1973 r. w Sztokholmie, Syndrom sztokholmski opisuje paradoksalną więź ofiary ze sprawcą; różnicę wobec kalkulacyjnej uległości ilustruje przykład relacji pracownik–toksyczny przełożony.
Co dokładnie oznacza ten termin w psychologii?
Chodzi o zestaw reakcji adaptacyjnych: pozytywne uczucia wobec sprawcy, racjonalizowanie przemocy, obniżanie gotowości do ucieczki, a nawet sprzeciw wobec działań ratunkowych. Mechanizm bywa obserwowany w porwaniach, przemocy domowej, handlu ludźmi, sektach i niektórych sytuacjach wojennych. Kluczowe czynniki to realne zagrożenie, izolacja, zależność od sprawcy, sporadyczne nagrody za uległość oraz poczucie braku kontroli.
Skąd wzięła się nazwa i jak ewoluowało znaczenie?
Termin powstał po napadzie na bank przy placu Norrmalmstorg w 1973 r., gdy część zakładników okazała lojalność wobec napastników i niechęć wobec policji. Z czasem nazwa przeszła do języka potocznego i mediów, często jako metafora więzi w relacjach przemocowych.
Pochodzenie słowa
Słowo pochodzi z polszczyzny, złożenie rzeczownika „syndrom” i przymiotnika „sztokholmski”, urobionego od nazwy miasta Sztokholm. Historycznie odwołuje się do zdarzeń z 1973 r.; w literaturze anglojęzycznej funkcjonuje jako Stockholm syndrome, spopularyzowane przez Nilsa Bejerota.
Jakie mechanizmy sprzyjają powstaniu i co je podtrzymuje?
– Warunkowanie przez wzmocnienie sporadyczne: rzadkie „nagrody” (np. pozwolenie na jedzenie, rozmowę) wywołują silne, ale nieregularne wzmocnienie zachowań lojalnych.
– Dysonans poznawczy i minimalizacja szkód: interpretowanie agresora jako „mniej groźnego”, by utrzymać poczucie sensu i sprawczości.
– Identyfikacja z silniejszym: przejęcie perspektywy sprawcy jako strategia przetrwania.
– Izolacja informacyjna: brak alternatywnych narracji utrwala fałszywą odpowiedzialność i winę ofiary.
Czy to formalna diagnoza medyczna?
Nie. Pojęcie ma status opisu klinicznego, nie występuje w DSM-5-TR ani ICD-11. Najczęściej rozpatruje się je w kategoriach reakcji na traumę, więzi traumatycznej, zespołu stresu ostrego lub zaburzeń adaptacyjnych. To ważne w komunikacji: termin objaśnia zjawisko, ale nie zastępuje diagnozy.
W jakich kontekstach używać, a w jakich unikać?
Używaj, gdy mowa o długotrwałej zależności, przemocy, izolacji i cyklicznym przeplataniu gróźb z „nagradzającymi” gestami. Unikaj w błahych sporach („kibic ma syndrom, bo lubi przegrywającą drużynę”) oraz tam, gdzie zachowanie wynika z kalkulacji korzyści (np. dobrowolna współpraca dla zysku bez przemocy i izolacji).
Znaczenia w różnych kontekstach
- W psychologii: opisowy konstrukt reakcji ofiary na przemoc i izolację; przykład: osoba w relacji przemocowej broni sprawcy przed otoczeniem.
- W języku potocznym: metafora lojalności wobec szkodziącej strony; przykład: pracownik usprawiedliwia toksycznego szefa „bo czasem chwali”.
- W mediach i negocjacjach kryzysowych: etykieta zachowań zakładników utrudniających interwencję; przykład: odmowa zeznań przeciw porywaczowi.
Jak odróżnić od zjawisk podobnych?
– Identyfikacja z agresorem: bliska, ale szersza kategoria obronna; nie zawsze wymaga izolacji czy cyklicznego „nagradzania”.
– Więź traumatyczna: relacyjny wzorzec przemocy przeplatanej ciepłem; często nakłada się na opisywany syndrom.
– Gaslighting: systematyczne podważanie poczucia rzeczywistości; może współwystępować, ale to inna technika sprawcy.
– Uległość pragmatyczna: świadoma kolaboracja dla zysku lub bezpieczeństwa, bez pozytywnego przywiązania.
| Kontekst użycia | Znaczenie | Przykład |
|---|---|---|
| Relacja przemocowa | Przywiązanie ofiary do sprawcy | Partnerka broni sprawcy po epizodzie przemocy |
| Negocjacje z porywaczem | Lojalność zakładnika | Zakładnik prosi, by nie krzywdzić porywacza |
| Potoczna metafora | Usprawiedliwianie toksycznych zachowań | Pracownik „trzyma stronę” krzywdzącego szefa |
Informacje gramatyczne
Rodzaj: męski
Odmiana przez przypadki:
Mianownik: Syndrom sztokholmski
Dopełniacz: syndromu sztokholmskiego
Celownik: syndromowi sztokholmskiemu
Biernik: syndrom sztokholmski
Narzędnik: syndromem sztokholmskim
Miejscownik: syndromie sztokholmskim
Wołacz: syndromie sztokholmski
Liczba mnoga: syndromy sztokholmskie; D. syndromów sztokholmskich; C. syndromom sztokholmskim; B. syndromy sztokholmskie; N. syndromami sztokholmskimi; Ms. syndromach sztokholmskich; W. syndromy sztokholmskie
Synonimy i antonimy
Synonimy: zespół sztokholmski, więź traumatyczna, identyfikacja z agresorem
Antonimy: opór wobec sprawcy, reakcja ucieczki, unikanie sprawcy
Wyrazy pokrewne: sztokholmski, Stockholm, zakładnik, porywacz
Przykłady użycia
- „Biegły wskazał, że zachowanie pokrzywdzonej wpisuje się w syndrom sztokholmski.”
- „Media nadużywają określenia syndrom sztokholmski przy opisie relacji kibic–klub.”
- „W literaturze kryzysowej syndrom sztokholmski bywa przeszkodą w negocjacjach.”
- „Psycholożka tłumaczyła, że syndrom sztokholmski nie jest osobną diagnozą.”
- „Pracownik z czasem rozpoznał u siebie syndrom sztokholmski wobec toksycznego przełożonego.”
Najczęstsze błędy w użyciu
- Błąd: Pisownia wielką literą („Syndrom Sztokholmski”). → Poprawnie: „syndrom sztokholmski” (małe litery, chyba że na początku zdania).
- Błąd: Używanie terminu dla każdej lojalności. → Poprawnie: Odnosić do relacji z przemocą, izolacją i zależnością.
Ważna uwaga: Opis zjawiska nie zastępuje profesjonalnej oceny klinicznej. W sytuacjach przemocy szukaj wsparcia specjalistycznego i interwencji służb.
Odmiana, pisownia i rejestr – praktyczne wskazówki
W tekstach naukowych i urzędowych preferuj formę „syndrom sztokholmski”. W komunikacji popularnej używaj jej oszczędnie i z odniesieniem do kontekstu przemocy. Unikaj skrótów typu „syndrom Sztokholmu” w odmianie, jeśli zastępują przymiotnik „sztokholmski”.
Najważniejsze fakty do kieszeni
– Nazwa pochodzi od napadu w Sztokholmie (1973); to termin opisowy, nie kod diagnostyczny.
– Wymaga kontekstu przemocy/izolacji i cyklu zagrożenie–„nagroda”.
– Bliskie pojęcia: więź traumatyczna, identyfikacja z agresorem; różni się od kalkulacyjnej uległości.
– Piszemy małą literą; dbaj o poprawną odmianę całego połączenia rzeczownik + przymiotnik.
Pytania do przemyślenia
– Czy w opisywanej sytuacji występuje realna przemoc, izolacja i zależność, czy to raczej świadoma kalkulacja zysków?
– Czy użycie określenia nie stygmatyzuje ofiary i nie zaciemnia działań pomocowych?
– Jakich dowodów językowych (wypowiedzi, narracja) szukasz, by uzasadnić zastosowanie terminu?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!