Odmiana rzeczowników

• Ustalić liczbę: pojedyncza czy mnoga
• Zadać pytanie przypadka: kogo? co? komu? czemu? itd.
• Określić rodzaj i żywotność: męskoosobowy, niemęskoosobowy, zwierzęta, rzeczy
• Wybrać wzorzec odmiany właściwy dla typu rzeczownika
• Sprawdzić wyjątki i wątpliwe końcówki w słowniku

Co to jest deklinacja i kiedy ma znaczenie?

Deklinacja to odmiana przez przypadki i liczby. W polszczyźnie rzeczowniki mają 7 przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, wołacz. Odmiana zależy też od rodzaju (męski, żeński, nijaki) oraz, w liczbie mnogiej, od kategorii męskoosobowy/niemęskoosobowy.

Znajomość końcówek wpływa na sens: widzę kota (biernik = dopełniacz dla żywotnych) kontra widzę kąta (błędne znaczenie). W praktyce szkolnej poprawne formy są oceniane w dyktandach, opowiadaniach i analizach tekstów.

Jak rozpoznać przypadek w zdaniu?

Najszybsza metoda to pytania przypadków i rekcja przyimków.

Typowe połączenia: do + dopełniacz (do domu), po + miejscownik/biernik zależnie od ruchu (po obiedzie, po mleko), z + narzędnik (z bratem), z + dopełniacz (z lasu).

Rodzaj i żywotność – dlaczego to klucz do końcówek?

Rodzaj (męski, żeński, nijaki) wyznacza wzorzec końcówek, a żywotność w rodzaju męskim decyduje o bierniku. Rzeczowniki męskoosobowe w liczbie mnogiej tworzą odrębne formy (nauczyciele, studenci) i pociągają za sobą odmienne formy przymiotników oraz liczebników (ci dobrzy uczniowie).

Wzorce odmiany według rodzaju – praktyczna ściąga

Najpierw opanuj cztery najczęstsze schematy; większość rzeczowników dopasujesz do jednego z nich.

Męski nieosobowy: twardy temat (np. stół)

L. poj.: M stół, D stołu, C stołowi, B stół, N stołem, Ms stole, W stole. L. mn.: M stoły, D stołów, C stołom, B stoły, N stołami, Ms stołach, W stoły.

Męski osobowy: osoby i część zawodów (np. student)

L. poj.: M student, D studenta, C studentowi, B studenta, N studentem, Ms studencie, W studencie. L. mn.: M studenci, D studentów, C studentom, B studentów, N studentami, Ms studentach, W studenci.

Żeński na -a (np. książka) i żeński miękkotematowy (np. mysz)

Książka: L. poj.: M książka, D książki, C książce, B książkę, N książką, Ms książce, W książko. L. mn.: M książki, D książek, C książkom, B książki, N książkami, Ms książkach, W książki.

Mysz: L. poj.: M mysz, D myszy, C myszy, B mysz, N myszą, Ms myszy, W myszy. L. mn.: M myszy, D myszy, C myszom, B myszy, N myszami, Ms myszach, W myszy.

Nijaki: -o, -e, -ę (np. okno, imię)

Okno: L. poj.: M okno, D okna, C oknu, B okno, N oknem, Ms oknie, W okno. L. mn.: M okna, D okien, C oknom, B okna, N oknami, Ms oknach.

Imię: L. poj.: M imię, D imienia, C imieniu, B imię, N imieniem, Ms imieniu; L. mn.: M imiona, D imion, C imionom, B imiona, N imionami, Ms imionach.

Którą końcówkę wybrać w trudnych miejscach?

Niżej zebrane są rozstrzygnięcia, które najczęściej budzą wątpliwości.

Biernik l. poj. rzeczowników męskich – równy mianownikowi czy dopełniaczowi?

Osoby i zwierzęta (żywotne): B = D (widzę brata, psa, profesora). Przedmioty i pojęcia (nieżywotne): B = M (widzę stół, autobus, film).

Miejscownik l. poj. męskich – -e czy -u?

Końcówka -u jest typowa m.in. dla: nazwy czasu i miar (w roku, w tygodniu), wiele nazw miejsc i budynków (w domu, na rynku), część rzeczowników zakończonych spółgłoską miękką (o chłopcu). Końcówka -e pojawia się często przy twardym temacie (na stole, o wietrze, o cukrze). Przy wątpliwościach warto sięgnąć do słownika.

Dopełniacz l. mn. męskich – -ów czy -y/-i?

Ogólna wskazówka: nazwy zawodów i osób na -ant, -ent, -ista, -log, -or zwykle tworzą -ów (studentów, asystentów, turystów, lekarzy? – lekarzy jest wyjątkiem, patrz niżej). Rzeczowniki zakończone na -arz, -erz, -mistrz mają przeważnie -y/-i (malarzy, kolarzy, kelnerów? – kelnerów to wyjątek od -erz). Nazwy narzędzi i wiele nieosobowych często -ów (ołówków, nożów – uwaga: poprawnie noży, wyjątek).

Mianownik l. mn. męskoosobowy – -i/-y czy -owie?

Formy na -owie są częste przy nazwach stopni, tytułów, zawodów i pokrewieństwa (profesorowie, doktorowie, panowie, synowie). Formy na -i/-y pojawiają się częściej przy nazwach ogólnych i zakończonych na -ec, -ek, -ik, -arz (uczniowie/uczni? – uczniowie; koledzy; piłkarze; malarze). Często obie formy są poprawne z odcieniem stylistycznym (filozofowie/filozofowie – jedna forma; dyrektorzy/dyrektorowie – dwie, z inną frekwencją).

Odmiana nazw własnych i zapożyczeń – jak postępować?

Imiona i nazwiska polskie zwykle się odmienia: M Pan Marek – D Pana Marka – W Panie Marku. Nazwiska zakończone na -ski/-cki/-dzki odmieniają się jak przymiotniki: Nowakowski – Nowakowskiego – Nowakowskim. Formy żeńskie często nie odmieniają się w mianowniku nazwiskowym (Pani Nowak), ale imię odmienia się: Pani Anny Nowak.

Zapożyczenia odmienia się, gdy końcówka pozwala na włączenie do systemu fleksyjnego: M raport – D raportu; e-mail – e-maila. Przy nazwiskach obcych zakończonych spółgłoską zapis czasem wymaga apostrofu: D George’a, ale D Shawa (jeśli wymowa kończy się samogłoską). Wątpliwości rozwiązuje słownik PWN lub poradnia językowa.

Formy wołacza – kiedy używać i jak tworzyć?

Wołacz wskazuje adresata: Panie Profesorze!, Mamo!, Piotrze!, Anno!, Kolego!. Tworzenie: męski na spółgłoskę: -e/-u (kolega → Kolego, profesor → Profesorze, ojciec → Ojcze), żeński na -a: -o (Mamo, Pani Anno), żeński bez -a: często równe mianownikowi (Pani Marto – wyjątkowo na -o), nijaki najczęściej jak mianownik w funkcji adresatywnej.

W polszczyźnie potocznej często używa się mianownika jako formy zwrotu, jednak w sytuacjach oficjalnych zaleca się wołacz: Panie Dyrektorze, Szanowni Państwo.

Błędy najczęściej wychwytywane przez nauczycieli i egzaminatorów

Poniżej zestawienie pułapek, które regularnie pojawiają się w pracach.

Mapa w głowie na co dzień

– Zaczynaj od pytania przypadka i ustalenia liczby

– Przy męskich rozstrzygaj żywotność; to decyduje o bierniku

– Dobieraj wzorzec odmiany według rodzaju; dla kłopotliwych rzeczowników korzystaj ze słownika

– Wołacz stosuj w oficjalnych zwrotach; w neutralnych tekstach nie unikaj go

– Zwracaj uwagę na najczęstsze wyjątki: ludzi, braci, rąk, oczu, mężczyzn

Na drogowskazie zamiast podsumowania

– Przypadek, liczba, rodzaj i żywotność tworzą komplet decyzji dla końcówki

– Biernik męski: istoty żywe jak dopełniacz; rzeczy jak mianownik

– Miejscownik męskich: -u w wielu nazwach czasu i miejsc; -e przy twardych tematach

– Męskoosobowe liczby mnogiej miewają dwie formy mianownika; dobieraj je do stylu

– Wyjątki (ludzie, braci, rąk, oczu, mężczyzn) warto opanować na pamięć

Pytania do przemyślenia:

– Jak zmienia się sens zdania, gdy pomylisz biernik z mianownikiem w rodzaju męskim?

– Które z podanych wyjątków najczęściej „wchodzą w krew” i jak możesz je utrwalić w praktyce?

– Jaką formę mianownika l.mn. (dyrektorzy/dyrektorowie) wybierzesz w tekście oficjalnym i dlaczego?