Liczba mnoga
Na początek zdefiniujmy, czym jest odmiana. W gramatyce języka polskiego przez LICZBY możemy odmieniać wszystkie odmienne części mowy, a więc rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki i czasowniki. Taki zabieg służy do zaakcentowania liczby i jej wielokrotności na przykład osób i przedmiotów. Wyróżniamy dwie liczby: pojedynczą i mnogą. W tym wypracowaniu omówię liczbę mnogą.
DEFINICJA:
według „Słownika języka polskiego PWN” liczba mnoga to „kategoria gramatyczna oznaczająca, że dany wyraz odnosi się do więcej niż jednej osoby lub jednego przedmiotu”. Wikipedia definiuje jako „szereg form fleksyjnych oznaczających wielość przedmiotów”. Mówiąc prościej, liczbę mnogą stosujemy, kiedy czegoś lub kogoś jest więcej niż jeden. Powiemy jedno krzesło – dwa krzesła; jedno drzewo – piętnaście drzew; jeden człowiek, ale trzech ludzi. W skrócie liczbę mnogą zapisujemy „l.mn”. a liczbę pojedynczą „l.poj”.
FUNKCJE:
do czego przyda nam się tworzenie liczby mnogiej? Przede wszystkim do wyliczenia. Jeśli chcemy zaakcentować obecność czegoś więcej niż jedna sztuka, musimy stworzyć liczbę mnogą. Czasami służy też to zaakcentowania przeliczalności. Stosując ją, zmieniamy znaczenie leksykalne. Niektóre formy liczby mnogiej mogą wyrażać pewne natężenie ilościowe, a co za tym idzie – wzmocnienie treści.
SZCZYPTA HISTORII:
w starszych tekstach dotyczących gramatyki możemy się natknąć na wyrażenie „liczba podwójna”, zamiast „liczba mnoga”. Była używana do czegoś innego, niż liczba mnoga obecnie. Rozpowszechniła się w dawnej polszczyźnie i czeszczyźnie; była dziedzictwem prasłowiańskim. Liczbą podwójną posługiwano się do XVI wieku. Miała własne formy gramatyczne. Służyła przede wszystkim do wyrażania parzystości, podwójności. Obecnie można spotkać się nadal z tym wyrażeniem, na przykład w gwarach. Opisuje ona zawsze DWA elementy, nigdy nie trzy, cztery, i tak dalej. Do dziś niektóre słowa opisujące części ciała zachowały pierwotną formę liczby podwójnej, na przykład oczy – dwoje oczu, uszy – dwoje uszu, ręce – trzymam w ręku, rękoma. Liczba podwójna odmieniała się przez rodzaje (męski, żeński i nijaki) i podlegała deklinacji.
Przykłady ze staropolszczyzny: „oba konia”, „dwa miecza”, „dwa króla”, „dwa męża”, „dwie ręce”, „obie stronie”, „dwie rybie”, „dwie słońc”.
Powiedzenia: „Mądrej głowie dość dwie słowie”; „Trzy gęsi, dwie niewieście uczyniły jarmark w mieście”.
LICZBA MNOGA:
liczba mnoga przyjmuje najczęściej końcówki „-e”, „-i”, „-y” oraz „-owie”. To, jakiej końcówki wyrazu użyjemy zależy przede wszystkim od rodzaju, ale też od innych czynników. Dla obcokrajowców, bądź dzieci zaczynających naukę, tworzenie liczby mnogiej w języku polskim może przysporzyć nie lada problemów. Przykładowo, w języku angielskim zabieg ten jest o wiele bardziej prosty gramatycznie.
Rzeczowniki a liczba mnoga.
Rzeczownik to odmienna część mowy, która pozwala nazywać rzeczy, osoby, obiekty, miejsca, zjawiska, a nawet pojęcia abstrakcyjne. Odpowiada na pytania kto? Co? W zdaniu pełni funkcję podmiotu, ale może też wykonywać funkcje dopełnienia, okolicznika, przydawki lub orzecznika.
Przykłady:
jeden pies → dwa psy, trzy psy, cztery psy, pięć psów, sześć psów, siedem psów, osiem psów, dziewięć psów, dziesięć psów…
jeden kot → dwa koty, trzy koty, cztery koty, pięć kotów, sześć kotów, siedem kotów, osiem kotów, dziewięć kotów, dziesięć kotów…
drzewo →drzewa
komputer → komputery
dziecko → dzieci
piłka → piłki
ulica → ulice
jabłko → jabłka
liczba → liczby
pokój → pokoje
drabina → drabiny
głośnik → głośniki
długopis → długopisy
uroczystość → uroczystości
bagaż → bagaże
tłum → tłumy
brat → bracia
Przyjrzyjmy się przykładom tworzenia liczby mnogiej w zdaniach:
Mój wujek ma jednego chomika, a my mamy aż pięć chomików.
Byłem wczoraj na spacerze i znalazłem kasztana, kawałek dalej leżało jeszcze więcej kasztanów.
Kupiłem tylko jednego batonika, chociaż w sklepie było naprawdę sporo smakowitych batoników.
Widziałem w książce fotografię słonia, a w zoo pokazały mi się trzy prawdziwe słonie!
Podczas festynu w górę poszybowało dziewięćdziesiąt dziewięć balonów, plus mój jeden, czerwony balon.
Tydzień ma siedem dni, a cztery tygodnie to miesiąc.
Chciałam kupić sobie nowy rower, ale w sklepie ujrzałam tyle pięknych rowerów, że nie mogłam podjąć decyzji.
Listonosz przyniósł mi dziś list. W swojej torbie miał też wiele innych listów.
SINGULARIA TANTUM i PLURALIA TANTUM:
te obco brzmiące nazwy oznaczają rzeczowniki, które posiadają tylko liczbę pojedynczą lub tylko liczbę mnogą.
Zacznijmy od „singularia tantum”. Określamy tym słowem grupę rzeczowników, które występują tylko w liczbie pojedynczej i nie utworzymy z nich liczby mnogiej, choć często oznaczają one zbiór czegoś, jakąś zbiorowość. Na przykład „ryż”, „cukier”, „sól”, „pieprz”, „kasza”, „gaz”, „bawełna”, „mosiądz”, „platyna”, „tlen”, „aluminium”, „młodzież”, „inteligencja”, „chłopstwo”, „duchowieństwo”, a także nazwy uczuć: „duma”, „zawiść”, „nienawiść”.
Druga grupa to „pluralia tantum”, a więc rzeczowniki, które posiadają tylko liczbę mnogą, a nie mają liczby pojedynczej. Takie rzeczowniki mają najczęściej rodzaj niemęskoosobowy. Oto przykłady: „drzwi”, „spodnie”, „szachy”, „finanse”, „okulary”, „sanki”, „usta”, „fusy”, „wakacje”, „perfumy”, „skrzypce”, „plecy”, „zaręczyny”, „trociny”. Nazwy własne: „Sudety”, „Karpaty”, „Apeniny”, „Alpy”, „Włochy”, „Węgry”, „Niemcy”, „Chiny”, „Katowice”, „Siemianowice”, „Międzyzdroje”, „Tatry”, „Indie”.
Czynnością sprawiającą nieco problemów jest połączenie pluralia tantum z liczebnikiem. Nie powiemy „dwa drzwi”, ale „dwoje drzwi” lub „dwie pary drzwi”. Nie powiemy „pięć spodni”, tylko „pięć par spodni”.
Istnieją też niektóre rzeczowniki, które posiadają jednocześnie liczbę mnogą i pojedynczą, na przykład wyraz „ziarno”. Odnosi się zarówno do pojedynczego ziarna, czyli nasiona, jak i to całego zapasu, nawet kilku ton ziarna.
Po co nam taka wiedza? Wyobraźmy sobie, że idziemy do sklepu bez samoobsługi i mówimy do ekspedientki zdanie: „Poproszę mleko”. Jako że jest to rzeczownik niepoliczalny, musimy doprecyzować, ile tego mleka chcemy. Błędne (choć dopuszczane w języku potocznym) będzie zdanie „Poproszę trzy mleka”. Najprecyzyjniej wyrazimy się, określając opakowanie i jego ilość, a więc „Poproszę trzy kartony mleka”. Podanie jednostki miary i ilości znacznie ułatwi komunikację, kiedy będziemy mieli do czynienia z rzeczownikami budzącymi wątpliwości.
Możemy też wyróżnić następujący podział rzeczowników liczby pojedynczej:
a) rzeczowniki oderwane lub abstrakcyjne (na przykład „piękno”, „zieleń”, „szybkość”, „bezczynność”, „wdzięczność”)
b) rzeczowniki materialne (na przykład „srebro”, „szkło”, „złoto”, „drewno”, „kreda”, „piasek”)
c) rzeczowniki zbiorowe („obuwie”, „ptactwo”, „pierze” „chłopstwo”, „rycerstwo”)
Czasowniki a liczba mnoga.
Czasownik (odpowiada na pytania, co robi? co się z nim dzieje?) również odmienia się przez liczbę mnogą i pozwala nam rozróżnić liczbę osób, bądź przedmiotów, wykonujących daną czynność, bądź znajdujących się w jakimś stanie.
Przykłady:
Liczba pojedyncza → śpiewać
Liczba mnoga → śpiewają (oni, one)
Liczba pojedyncza → tańczyć
Liczba mnoga → tańczą (oni, one)
Liczba pojedyncza → czytać
Liczba mnoga → czytają (oni, one)
Liczba pojedyncza → klaskać
Liczba mnoga → klaskają (oni, one)
Liczba pojedyncza → stoi
Liczba mnoga → stoją (oni, one)
Liczba pojedyncza →robi
Liczba mnoga → robią (oni, one)
Przykłady zastosowania w zdaniach:
Dziewczynka pisze wypracowanie. Dziewczynki piszą wyparowania.
Pies biega w parku. Psy biegają w parku.
Piosenkarka śpiewa bardzo ładnie. Piosenkarki śpiewają bardzo ładnie.
Zaginął mój kot. Zaginęły moje koty.
Rybka pływa w akwarium. Rybki pływają w akwarium.
Chłopiec gra w ulubioną grę komputerową. Chłopcy grają w ulubioną grę komputerową.
W sklepie meblowym stoi komoda. W sklepie meblowym stoją komody.
Jak widać na powyższych przykładach zdań, zmianie nie tylko ulega czasownik, lecz także i podmiot, czyli osoba wykonująca daną czynność, bądź będąca w jakimś stanie.
Przymiotniki a liczba mnoga.
Niektóre przymiotniki, ale nie wszystkie, również podlegają odmianie przez liczbę mnogą. Dla przypomnienia, przymiotnik odpowiada na pytania jaki?, jaka?, jakie?, czyj?, czyja?, czyje? oraz który?, która?, które? W liczbie mnogiej przymiotniki występują w dwóch rodzajach: męskoosobowym (na przykład wysocy, silni, mądrzy mężczyźni) i niemęskoosobowym (na przykład wysokie, silne, mądre kobiety).
Przykłady:
wysoki dom → wysokie domy
piękny koń → piękne konie
biała ściana → białe ściany
długa linijka → długie linijki
drewniana łyżka → drewniane łyżki
ładny rysunek → ładne rysunki
ciekawa książka → ciekawe książki
nudny film → nudne filmy
fascynująca lektura → fascynujące lektury
Przykłady użycia w zdaniach:
Myślałam, że w tym serialu jest tylko jeden piękny aktor, a jednak są tam inni piękni aktorzy.
Zamiast jednej mądrej porady, otrzymałam masę innych mądrych porad.
Kupiłam sobie wczoraj niebieską sukienkę, mimo że mam już masę niebieskich sukienek.
Muszę wyrzucić tę podartą skarpetkę. Muszę wyrzucić te podarte skarpetki.
Ten piłkarz jest najlepszy. Ci piłkarze są najlepsi.
Liczebniki a liczba mnoga.
Niewielka część liczebników również podlega odmianie przez liczbę mnogą. Są to tak zwane liczebniki porządkowe.
Na przykład:
pierwszy ząb → pierwsze zęby
Imiesłowy przymiotnikowe a liczba mnoga.
Ostatnią omawianą grupą, która podlega odmianie na liczbę mnogą, są imiesłowy przymiotnikowe. Jest to forma czasownika połączona z rzeczownikiem i odpowiada na takie same pytania, jak przymiotnik, czyli jaka? jaki? jakie?
Na przykład:
pachnący kwiat → pachnące kwiaty
wybudowany dom → wybudowane domy
stojące krzesło → stojące krzesła
trzeszcząca deska → trzeszczące deski
zdumiewający gol → zdumiewające gole
Przykłady użycia w zdaniach:
Ten robot wydaje się myślący. Wkrótce pojawi się coraz więcej myślących robotów.
Zegar jest wyjątkowo głośno tykający. Dobrze że nie mam więcej tak głośno tykających zegarów w pokoju.
DEKLINACJA:
czyli odmiana przez przypadki. Oto przykłady, jak zmienia się wyraz liczby mnogiej, który ulega deklinacji:
liczba pojedyncza „Polak” – liczba mnoga „Polacy”
Mianownik – Polacy
Dopełniacz – Polaków
Celownik – Polakom
Biernik – Polaków
Narzędnik – Polakami
Miejscownik – Polakach
Wołacz – Polacy
liczba pojedyncza „mysz” – liczba mnoga „myszy”
Mianownik – myszy
Dopełniacz – myszy
Celownik – myszom
Biernik – myszy
Narzędnik – myszami
Miejscownik – myszach
Wołacz – myszy
liczba pojedyncza „orzech” – liczba mnoga „orzechy”
Mianownik – orzechy
Dopełniacz – orzechów
Celownik – orzechom
Biernik – orzechy
Narzędnik – orzechami
Miejscownik – orzechach
Wołacz – orzechy
liczba pojedyncza „ksiądz” – liczba mnoga „księża”
Mianownik – księża
Dopełniacz – księży
Celownik – księżom
Biernik – księży
Narzędnik – księżmi
Miejscownik – księżach
Wołacz – księża
liczba pojedyncza „cielę” – liczba mnoga „cielęta”
Mianownik – cielęta
Dopełniacz – cieląt
Celownik – cielętom
Biernik – cielęta
Narzędnik – cielętami
Miejscownik – cielętach
Wołacz – cielęta
liczba pojedyncza „oko” – liczba mnoga „oczy”
Mianownik – oczy
Dopełniacz – oczu
Celownik – oczom
Biernik – oczy
Narzędnik – oczami
Miejscownik – oczach
Wołacz – oczy
liczba pojedyncza „pokój” – liczba mnoga „pokoje”
Mianownik – pokoje
Dopełniacz – pokojów/pokoi (obie formy są poprawne)
Celownik – pokojom
Biernik – pokoje
Narzędnik – pokojami
Miejscownik – pokojach
Wołacz – pokoje
liczba pojedyncza „człowiek” – liczba mnoga „ludzie”
Mianownik – ludzie
Dopełniacz – ludzi
Celownik – ludziom
Biernik – ludzi
Narzędnik – ludźmi
Miejscownik – ludziach
Wołacz – ludzie
WAŻNA UWAGA: w Celowniku (komu? czemu?) liczby mnogiej wyrazowi nadajemy końcówkę „-om”, a nie „ą”. Dzieje się tak w rodzaju męskim, żeńskim i nijakim. Jest to dość często spotykany błąd, choć reguła jest łatwa do zapamiętania.
Przykłady:
Kupiłem dzieciom nowe zabawki. – dobrze
Kupiłem dziecią nowe zabawki. – źle!
Przyjrzałem się oknom i drzwiom. – dobrze
Przyjrzałem się okną i drzwią. – źle!
Zabrałem moim psom legowisko, bo je zniszczyły. – dobrze
Zabrałem moim psą legowisko, bo je zniszczyły. – źle!
Uczniowie złożyli nauczycielom podziękowania na koniec roku. – dobrze
Uczniowie złożyli nauczycielą podziękowania na koniec roku. – źle!
Byłem winny moim kolegom kilka złotych. – dobrze
Byłem winny moim kolegą kilka złotych. – źle!
Zazdroszczę Amerykanom tak wielkiego kraju. – dobrze
Zazdroszczę Amerykaną tak wielkiego kraju. – źle!
Mój syn przyglądał się kobietom w sklepie. – dobrze
Mój syn przyglądał się kobietą w sklepie. – źle!
Z reguły ufam ludziom. – dobrze
Z reguły ufam ludzią. – źle!
ĆWICZENIE:
pora poćwiczyć zdobytą wiedzę. Dla przypomnienia, liczbę mnogą można zastosować do rzeczowników, czasowników, przymiotników, liczebników, a także imiesłowów przymiotnikowych.
Ćwiczenie numer 1:
Utwórz liczbę mnogą do wyrazów. Wskaż te wyrazy, dla których nie można utworzyć liczby mnogiej.
małpa, kieszeń, torebka, globus, mapa świata, piękny poranek, zaczarowany ołówek,
korzeń, różowa ściana, gra video, niebieska kurtka, pachnący owoc, gniotący się materiał, wirująca karuzela, awokado, hałas, piekło, narzędzia, chaos, złoty rumak,
Ćwiczenie numer 2:
Znajdź w zdaniach liczbę mnogą i oznacz ją literką (M), a następnie zapisz wyraz liczby pojedynczej, z której została utworzona liczba mnoga; tak jak na poniższym przykładzie:
„Lotnicze mapy (M) fotograficzne terenu obaliły wszystkie te hipotezy (M). Na zdjęciach (M) stereoskopowych widać było doskonale, że jedne połacie (M) lasu leżały rzeczywiście współśrodkowo wokół kotliny, a inne stały nietknięte.”
liczba pojedyncza: mapa, hipoteza, zdjęcie, połać
„Wiercenia dały wynik ujemny. Nie odnaleziono nie tylko szczątków meteoru, ale nawet śladów jego zderzenia z ziemią w postaci występującej w takich wypadkach mąki skalnej, to jest miazgi i okruchów kamiennych, stopionych wysoką temperaturą.”
„Wróciłem do obozu i znów szczytami ruszyłem na wschód — a drzewa leżały tutaj zwrócone na wschód”.
„Wielu ludzi sądziło, że nadchodzi koniec świata; robotnicy w kopalniach złota porzucili pracę, trwoga udzieliła się nawet zwierzętom domowym”.
[źródło tekstu: „Astronauci”, Stanisław Lem. Wydawnictwo Literackie 2004.]
„Ziemia nie jest byle jaką planetą. Liczy sobie stu jedenastu królów (M; …), siedem tysięcy geografów (M), dziewięćset tysięcy bankierów (M), siedem i pół miliona pijaków (M), trzysta jedenaście milionów próżnych (M) – krótko mówiąc: około dwóch miliardów dorosłych (M).”
liczba pojedyncza: król, geograf, bankier, pijak, próżny, dorosły
„Wiele pracy kosztował mnie ten rysunek, który zrobiłem po to, aby ostrzec mych przyjaciół przed niebezpieczeństwem od dawna grożącym, a nieznanym. […] Może zapytacie, dlaczego w tej książce nie ma innych równie wspaniałych rysunków jak rysunek baobabów?
„Zadanie geografa nie polega na liczeniu miast, rzek, gór, oceanów i pustyń. Geograf jest zbyt ważną osobistością, aby mógł pozwolić sobie na łazikowanie. On nie opuszcza swego biura, lecz przyjmuje badaczy, wypytuje i notuje ich spostrzeżenia.”
„Mały Książę wspiął się na wysoką górę. Jedynymi górami, które dotychczas znał, były sięgające mu kolan wulkany.”
[źródło tekstu: „Mały Książę”, Antoine de Saint-Exupéry. Wydawnictwo GREG 2019.]
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!