Słowotwórstwo

Drodzy użytkownicy, dzisiaj chciałabym przedstawić Wam jeden z głównych działów języka polskiego, jakim jest słowotwórstwo. Temat wydaje się bardzo prosty, ponieważ od razu nasuwa nam się, że jest to nauka o słowie i jego tworzeniu. Tak, macie rację. Właśnie o tym będzie dzisiejsza praca, ale jak to w języku polskim często bywa, nie jest to takie proste. Postaram Wam się to omówić najlepiej jak potrafię, podając mnóstwo przykładów, aby łatwiej było Wam to zrozumieć.
Zacznijmy więc od wyjaśnienia, czym jest słowotwórstwo. Jest to jedna z nauk naszego ojczystego języka polskiego, która analizuje budowę wyrazów oraz sposób ich powstawania. Przejdźmy zatem dalej do podziału tego tematu.
Słowa w naszym języku dzielmy na wyrazy podstawowe i wyrazy pochodne. Weźmy tutaj za przykład rzeczownik: „ogród”.
Wyraz podstawowy to taki, od którego jesteśmy w stanie utworzyć inne wyrazy, natomiast wyraz pochodny to taki rodzaj wyrazu, który został utworzony od innego słowa. Mamy nasz rzeczownik: „ogród” i tutaj Wam od razu mówię, że jest to wyraz podstawowy, ponieważ nie został on utworzony od innego wyrazu, za to możemy od niego wymyślić sporo innych słów na przykład: ogródek, ogrodem, ogrodzie, ogródeczek.
Wniosek: Wyrazy pochodne są utworzone od wyrazu podstawowego. Postarajcie się znaleźć jak najwięcej wyrazów pochodnych, które pochodzą od dowolnego rzeczownika. To świetna zabawa, a przyda się to Wam później przy pisaniu wypowiedzi pisemnych. Unikniecie w ten sposób powtórzeń. Życzę Wam miłej zabawy.
W wyrazach pochodnych możemy wskazać dwa człony jego budowy: podstawę słowotwórczą oraz formant, który może być przed lub za podstawą słowotwórczą. Czy potraficie wyjaśnić co to takiego? Przybliżę Wam w tym miejscu ten temat, abyśmy mogli przejść do troszkę trudniejszych rzeczy. Tak więc podstawą słowotwórczą w języku polskim nazywamy ten człon wyrazu, który pochodzi od wyrazu podstawowego, i który jest wspólny dla nich. Formantem zaś nazywamy tę część wyrazu, która została dopisana do wyrazu podstawowego. W słowach formanty mogą być zapisane przed, albo za podstawą słowotwórczą. Formant, który znajduje się przed wyrazem podstawowym nazywamy przedrostkiem inaczej mówiąc sufiksem, natomiast ten, który znajduje się za nim nazywamy przyrostkiem, czyli inaczej mówiąc prefiksem. Podam Wam teraz przykłady tych formantów, abyście mogli sobie to zobrazować.
Przykład formantu, który nazywa się przedrostkiem w wyrazie podstawowym malować:
-namalować. Przedrostkiem jest tutaj przyimek: ,,na”.
-pomalować. Przedrostkiem jest tutaj przyimek: ,,po”.
-domalować. Przedrostkiem jest tutaj przyimek; ,,do”.
Przykład formantu, który nazywa się przyrostkiem w wyrazie podstawowym malować:
-malowana. Przyrostkiem jest tutaj przyimek: ,,-na”.
-malowanka. Przyrostkiem jest tutaj końcówka: ,,-nka”.
-malowanie. Przyrostkiem jest tutaj końcówka: ,,-ie”.
Zdziwicie się, jeśli Wam powiem, że są też wyrazy, które mogą do podstawy słowotwórczej mieć dołączony zarówno przedrostek, jak i przyrostek? Wróćmy zatem do naszego bezokolicznika, czyli nieosobowej formy czasownika: ,,malować”:
-namalowanie. Przedrostkiem jest tutaj przyimek: ,,na”, natomiast przyrostkiem końcówka: -ie:.
-pomalowanym. Przedrostkiem jest tutaj przyimek: ,,po”, natomiast przyrostkiem: końcówka: ,,-ym”.
Wyróżniamy jeszcze dwa inne rodzaje formantów:
– wrostki inaczej zwane jako ,,interfiksy”, czyli takie, które łączą dwie podstawy słowotwórcze na przykład samolot oraz

– formanty zerowe inaczej zwane formantami ujemnymi, czyli takimi, w którym wyraz pochodny powstał z odrzucenia zakończenia wyrazu podstawowego.

Formanty służą do tworzenia nowych wyrazów i niekiedy zmieniają ich znaczenie, czyli słowa przybierają cechy dodatnie lub ujemne, jak również zmienia się płeć, bądź wielkość.
Przykłady formantów odnoszące się do nazw czynności:
– ,,- anie” na przykład: odkurzanie (od odkurzać);

– ,, – enie” na przykład: tłuczenie (od tłuc);

– „ – cie” na przykład: bicie (od bić);

– formant zerowy na przykład: bieg (od biegać).

Przykłady formantów odnoszące się do nazw wykonawców czynności:
– ,, – arz” na przykład: pisarz (od pisać);

– ,,-acz” na przykład: biegacz (od biegać);

– -,,-iciel” na przykład: myśliciel (od myśleć);
– ,,-yciel na przykład: marzyciel (od marzyć);

– -,,-nik” na przykład: urzędnik (od urzędować).
Przykłady formantów odnoszące się do nazwy rzeczy, urządzeń i narzędzi:
– -,,-nik” na przykład: podajnik (od podawać);
– -,,-acz” na przykład: podgrzewacz (od podgrzewać);
– ,,-arka” na przykład: wyciskarka (od wyciskać);

– ,,-ak” na przykład: nabierak (od nabierać).

Przykłady formantów odnoszące się do nazw miejsc:
– ,,-ownia” na przykład: siłownia (od siłować);

– ,,-isko” na przykład: targowisko (od targować);

– ,,-alnia” na przykład: pralnia (od prać);

– ,,-arnia” na przykład: malarnia (od malować).

Przykłady formantów odnoszące się do nazw żeńskich:
– ,, -ka” na przykład: opiekunka (od opiekun);

– ,,-owa” na przykład: salowa (od sala);

– ,,-yni” na przykład: sprzedawczyni (od sprzedawca)

– ,,-ica” na przykład anielica (od anioł).

Przykłady formantów odnoszące się do nazw zdrobniałych:
– ,,-ek” na przykład: domek (od dom);

– ,,-ik” na przykład: pokoik (od pokój)

– ,,-yk” na przykład: kamyk (od kamień);

– ,,-ka” na przykład: gąska (od gęś).

Przykłady formantów odnoszące się do zgrubień:
– ,,- isko” na przykład: psisko (od pies);

– ,,-ysko” na przykład: chłopaczysko (od chłopak);

– ,,-sko” na przykład: babsko (od baba);

– ,,-idło” na przykład: romansidło (od romans);

– ,,-ydło” na przykład: straszydło (od straszny).

Przykłady formantów odnoszące się do nazwy cech:
– ,,-ość” na przykład: zazdrość (od zazdrosny);

– ,,-stwo” na przykład: męstwo (od męski);

– ,,-ota” na przykład: głupota (od głupi);

– formant zerowy na przykład: biel (od biały).

W tym miejscu należałoby wyjaśnić jeszcze, czym się różni zdrobnienie od zgrubienia. Postaram się to Wam teraz wytłumaczyć. Mianowicie; wyrazy mogą przybierać inną formę, jeśli na przykład chcemy nacechować je pozytywnie lub negatywnie. Zdrobnienie jest więc zatem takim wyrazem, którym chcemy podkreślić nasz pozytywny stosunek do jakiejś osoby, zwierzęcia lub też przedmiotu (dobrymi przykładami są tu rzeczowniki: siostrzyczka, koteczek lub ołóweczek), ale również, gdy chcemy wskazać im niewielkie rozmiary (na przykład: syneczek, chomiczek lub kubeczek). Zgrubieniami zatem będą takie wyrazy, którym nadajemy stosunek negatywny lub chcemy podkreślić wielkość osoby, zwierzęcia lub przedmiotu na przykład: babsko, psisko, bądź też domisko).
Ze względu na podział słowotwórczy wyróżniamy również dwa typy wyrazów:
1.Wyrazy, które są podzielne słowotwórczo, czyli takie, które pochodzą od innych wyrazów na przykład: toalet – ka, gazet – ka, truskawk – owa.
2.Wyrazy, które są niepodzielne słowotwórczo, czyli takie, które nie pochodzą od innych wyrazów na przykład: pies, kot, dzień.
Możemy tutaj wysnuć wniosek, że dzięki formantom, czyli przedrostkom i przyrostkom tworzymy inne wyrazy. I jest to poprawne stwierdzenie.
Zastanówmy się teraz, od których części mowy możemy utworzyć wyrazy pochodne. Poprawnym stwierdzeniem będzie tu, że możemy to uczynić od: rzeczowników, przymiotników oraz czasowników. Zanim przejdziemy do przykładów poszczególnych części mowy, chciałabym Wam przedstawić jeszcze kilka informacji na temat słowotwórstwa i jego podziału.
Ta część podstawy słowotwórczej, która jest niepodzielną i najmniejszą częścią tematu nazywa się w języku polskim rdzeniem wyrazu. Łat