Podmiot I Orzeczenie

• Znajdź formę osobową czasownika jako kandydata na orzeczenie
• Zadaj pytania kto? co? do orzeczenia, aby wskazać podmiot
• Ustal typ orzeczenia (czasownikowe czy imienne) i jego formę
• Sprawdź zgodę podmiotu z orzeczeniem w osobie, liczbie i rodzaju
• Rozpoznaj brak podmiotu w zdaniach bezosobowych i konstrukcjach z imiesłowem -no, -to

Co nazywamy podmiotem i jak go rozpoznać?

Podmiot to część zdania nazywająca wykonawcę czynności, doznającego stanu lub element będący tematem wypowiedzi. Najczęściej wyrażony jest rzeczownikiem lub zaimkiem w mianowniku. Rozpoznajemy go pytaniem kto? co? zadanym do orzeczenia: Biegnie pies — kto biegnie? pies.

Przykłady: Marta czyta. — podmiot: Marta; Pada deszcz. — podmiot: deszcz; Niech milkną telefony. — podmiot: telefony.

Jakie są rodzaje podmiotu?

W szkolnej praktyce wyróżniamy:

• Podmiot prosty — wyrażony jednym wyrazem w mianowniku: Uczeń notuje
• Podmiot złożony — wyrażony grupą wyrazów: Młody naukowiec z Gdańska publikuje
• Podmiot szeregowy — kilka współrzędnych członów: Nauczyciel i uczniowie pracują
• Podmiot domyślny — niewyrażony, wynika z formy orzeczenia: Idę (ja)
• Podmiot nieokreślony — nadawca nie wskazuje wykonawcy: Mówią, że będzie ciepło
• Podmiot ogólny — wykonawca rozumiany jako „wszyscy”: Pieszych obowiązuje ostrożność
• Podmiot logiczny — wyznaczany przez znaczenie, np. przy czasownikach zwrotnych: Książki czyta się łatwo (podmiot praktycznie nie jest wyrażony; konstrukcja bezosobowa, zob. niżej)

Podmiot domyślny, ogólny, nieokreślony — kiedy występują?

Podmiot domyślny pojawia się, gdy końcówka osobowa jednoznacznie wskazuje osobę: Piszemy kartkówkę (my). Podmiot nieokreślony wykorzystuje 3. osobę liczby mnogiej bez wskazania wykonawcy: W kinie puszczają klasykę. Podmiot ogólny stoi za normami i definicjami: Na autostradzie obowiązuje ograniczenie prędkości.

Jak działa orzeczenie i jakie ma typy?

Orzeczenie to część zdania informująca o czynności, stanie lub właściwości podmiotu. W polszczyźnie wyróżnia się przede wszystkim orzeczenie czasownikowe i orzeczenie imienne.

Orzeczenie czasownikowe — co obejmuje?

To orzeczenie wyrażone formą osobową czasownika: piszę, będzie padać, zaczęliśmy czytać. Obejmuje także formy z czasownikami modalnymi i fazowymi: muszę nauczyć się, zaczął grać. W trybie rozkazującym i przypuszczającym wciąż jest to orzeczenie czasownikowe: Zrób zadanie; Zjadłbym obiad.

Orzeczenie imienne — łącznik i orzecznik w praktyce

Składa się z łącznika (być, stać się, zostać, okazać się, wydawać się) i orzecznika, który nazywa cechę lub tożsamość: Jan jest lekarzem; Dania okazała się smaczna; Ona została przewodniczącą. Łącznik odmienia się, orzecznik przyjmuje odpowiednie przypadki (najczęściej narzędnik: kim? czym?).

Jak zapewnić zgodę podmiotu z orzeczeniem?

Zgoda (kongruencja) to dopasowanie orzeczenia do podmiotu w osobie, liczbie i — w czasach przeszłych i przyszłym złożonym — w rodzaju. Podstawowa zasada: orzeczenie zgadza się z podmiotem, nie z najbliższym rzeczownikiem.

Która forma przy liczebnikach jest poprawna?

Po liczebnikach 5 i wyżej oraz niektórych wyrażeniach ilościowych orzeczenie często przyjmuje liczbę pojedynczą rodzaju nijakiego: Pięciu uczniów przyszło; Dwoje dzieci pobiegło. Dla grup męskoosobowych uznawane jest także: Pięciu uczniów przyszli, jednak w pracach szkolnych bezpieczniejsza pozostaje forma nijaka.

Przy większości/ części/ połowie możliwe są dwie zgody: Większość uczniów przyszła (zgoda z wyrazem większość) lub Większość uczniów przyszli (zgoda z określeniem w dopełniaczu). Forma z podmiotem nadrzędnym (przyszła) uchodzi za neutralną i zalecaną.

Czy związek „X z Y” wymaga liczby mnogiej?

Nie. Konstrukcja X z Y (wraz z) nie tworzy podmiotu szeregowego. Zgoda zachodzi z członem X: Ciocia z wujkiem przyszła. Dopiero spójnik i tworzy podmiot szeregowy i wymaga liczby mnogiej: Ciocia i wujek przyszli.

Jak znaleźć podmiot i orzeczenie krok po kroku?

Praktyczny algorytm ułatwia analizę zdań w wypracowaniach, odpowiedziach ustnych i testach.

Które zdania są bezpodmiotowe?

W zdaniach bezpodmiotowych wykonawca nie jest wskazany i nie da się go dookreślić pytaniem kto? co?. Typowe sygnały: formy -no, -to (Napisano ogłoszenie), 3. os. lp. rodzaju nijakiego z czasownikami pogodowymi (Pada, Świta), konstrukcje nieosobowe z się (Mówi się, że), bezosobnikowe użycie trzeba, warto, można (Trzeba działać).

Jak rozpoznać konstrukcje bezosobowe?

Sprawdź, czy formy czasownika nie wskazują na osobę wykonawcy. Jeśli orzeczenie brzmi: Zostało wysłane pismo, Udało się wygrać, Zrobiono porządek — nie ma podmiotu. Nie próbuj podstawiać ich jako „oni”; to jedynie parafraza stylistyczna, nie struktura składniowa.

Najczęstsze błędy i jak ich uniknąć

Najwięcej kłopotów sprawia zgoda przy liczebnikach, konstrukcjach z to oraz łączenie elementów niespójnych znaczeniowo. Pomagają proste testy i świadome wybieranie form neutralnych.

Kropka nad i — esencja składniowej pary

Najważniejsze punkty do zapamiętania:

• Najpierw identyfikuj orzeczenie, dopiero potem szukaj podmiotu pytaniami kto? co?
• Orzeczenie bywa czasownikowe lub imienne; łącznik w imiennym nie przenosi znaczenia cechy
• Zgoda opiera się na podmiocie, nie na najbliższym rzeczowniku czy wyrażeniu przyimkowym
• Przy liczebnikach 5+ i grupach niemęskoosobowych trzymaj formę nijaką: przyszło, było
• „X z Y” to nie to samo co „X i Y”; liczba mnoga dopiero przy „i”
• Zdania bezpodmiotowe są pełnoprawne i poprawne w polszczyźnie

Pytania do przemyślenia:

• W których sytuacjach warto wybrać zgodę z „większość” zamiast z określeniem po nim i dlaczego?
• Jak zmienia się sens zdania, gdy zamiast 3. os. lm. nieokreślonej użyjesz formy -no/-to?
• Kiedy „być” pełni funkcję łącznika, a kiedy samodzielnego orzeczenia czasownikowego?