Cudzysłów – opis, zasady użycia

Cudzysłów to znak interpunkcyjny służący do wyodrębniania cytatów, krótkich tytułów oraz wyrazów użytych metajęzykowo; w polszczyźnie stosuje się formę „…”, a wewnątrz »…«; kropkę i przecinek stawia się po zamknięciu, gdy nie należą do cytatu; wielką/małą literę dobiera się do składni — to streszcza Cudzysłów – opis, zasady użycia.

• Wybrać polski typograficzny kształt cudzysłowu: „…”, a w zagnieżdżeniu »…«
• Określić funkcję: cytat, tytuł krótki, ironia, metajęzyk
• Zdecydować o wielkiej/małej literze zależnie od włączenia w zdanie
• Postawić znaki końcowe wewnątrz lub na zewnątrz zgodnie z przynależnością
• Unikać podwójnego wyróżniania (np. cudzysłów + kursywa)

Co nazywamy cudzysłowem i jakie ma kształty w polszczyźnie?

Cudzysłów to para znaków graficznych służących do odróżnienia fragmentu tekstu od reszty. W polskiej typografii podstawowy jest cudzysłów dolno-górny: „…”, a w zagnieżdżeniu zaleca się użycie cudzysłowu ostrokątnego: »…«. Rzadziej stosuje się anglosaski “…” (wewnętrzny poziom) w publikacjach zgodnych z określonymi normami wydawniczymi.

Przykład: Napisał: „To nie błąd, to ‘cecha’ systemu” – tu wewnętrzny poziom zwykle zapisuje się jako »cecha« lub “cecha”, zależnie od przyjętej konwencji edytorskiej.

Kiedy używać cudzysłowu w języku polskim?

Cudzysłów stosujemy, gdy: 1) cytujemy dosłownie, 2) wyróżniamy krótkie tytuły utworów i części większych całości, 3) sygnalizujemy ironię lub dystans, 4) omawiamy wyraz jako wyraz (użycie metajęzykowe), 5) przytaczamy nazwy zwyczajowe lub potoczne.

Jak poprawnie oznaczać cytaty i przytoczenia?

Cytat pełnozdaniowy: Powiedział: „Nie martw się o wynik.” Cytat wpleciony: Dodał, że „nie ma powodu do obaw”. Zauważ różnicę w wielkości liter: pełne zdanie cytowane zaczyna się wielką literą; cytat wpleciony – małą.

Jak zapisywać tytuły krótkich utworów i części większych całości?

Cudzysłowem obejmujemy: „Świteziankę” (ballada), „Miłość w czasach zarazy” – tytuł rozdziału, „Dziwny jest ten świat” (piosenka), „Wyszedł w pole oracz” (wiersz). Tytuły książek i czasopism dopuszcza się zapisywać kursywą bez cudzysłowu; w szkołach często akceptowane są obie konwencje, byle spójne.

Ironia, potoczność, neologizmy – kiedy zaznaczać dystans?

Użycie ironiczne: Ten jego „genialny” plan długo nie przetrwał. Nazwy zwyczajowe: tzw. „kaszanka wyborcza”. Metajęzyk: Wyraz „polszczyzna” jest rodzaju żeńskiego.

Jak łączyć cudzysłów ze znakami interpunkcyjnymi?

Podstawowa zasada brzmi: znak kończący zdanie (kropka, przecinek, średnik, dwukropek) stoi poza cudzysłowem, jeśli nie należy do cytowanego fragmentu. Pytajnik i wykrzyknik stoją tam, gdzie przynależą semantycznie: wewnątrz, gdy wynikają z tonu cytatu; na zewnątrz, gdy dotyczą całego zdania nadrzędnego.

Czy kropka i przecinek stoją przed czy po cudzysłowie?

Poprawnie: „Idę do domu”, powiedział. Poprawnie: Powiedział: „Idę do domu”. Niepoprawnie: „Idę do domu.”, powiedział – kropka nie należy do cytatu, więc nie zamykaj nią cytowanego fragmentu, jeśli dalej biegnie zdanie nadrzędne.

Gdzie postawić pytajnik i wykrzyknik?

Jeśli pytanie jest częścią cytatu: Zapytał: „Idziesz?”. Jeśli pytanie dotyczy całego zdania, nie samego cytatu: Czy przeczytałeś „Lalkę”? – znak stoi po cudzysłowie.

Dwukropek, średnik i wielokropek – jakie są reguły?

Dwukropek i średnik zachowują się jak przecinek: Jej ulubione „narzędzia”: pióro i notes. Wielokropek: „Wiem, że…”, wyszeptał. Gdy wielokropek skraca cytat, umieszczamy go wewnątrz cudzysłowu; gdy urywa zdanie nadrzędne – na zewnątrz.

Wielka czy mała litera po dwukropku przy cytacie?

Jeśli po dwukropku następuje pełne zdanie cytowane – zaczynamy wielką literą. Jeśli wprowadzamy cytat wpleciony w składnię – małą literą.

Wielka: Autor pisze: „Człowiek jest tyle wart, ile potrafi”. Mała: Autor pisze, że „człowiek jest tyle wart, ile potrafi”.

Jak zagnieżdżać cudzysłów w cytacie z cytatem?

Zasada piramidy: poziom 1 – „…”, poziom 2 – »…«, poziom 3 – znów „…”. Tak unikamy zlewania się znaków. W niektórych konwencjach poziom 2 zapisuje się jako “…”, ale ważna jest spójność w całym tekście.

„Słyszałem, jak zacytował: »To było ‘odkrywcze’«”, dodał. (W praktyce lepiej zastąpić apostrof parą »…« albo “…” na poziomie 2.)

Cudzysłów a dialog – kiedy stosować pauzę dialogową?

W literaturze polskiej dialogi najczęściej prowadzi się myślnikiem (pauzą dialogową), nie cudzysłowem. Cudzysłów wykorzystuje się przy pojedynczych wypowiedziach wplecionych w narrację lub w tekstach nieliterackich.

Dialog z myślnikiem: — Przyjdziesz jutro? — zapytała. Wariant z cudzysłowem bywa poprawny w publicystyce: „Przyjdziesz jutro?” – zapytała.

Jak zapisać słowo jako słowo i kiedy nie używać cudzysłowu?

Gdy mówimy o wyrazie jako o jednostce języka, używamy cudzysłowu: Słowo „iPhone” ma początkową małą literę w środku. Nie stosujemy cudzysłowu do zwykłego wyróżniania (lepiej kursywa) ani do oznaczania nazw firm (pisownia zgodna z zasadami, np. Google bez cudzysłowu).

Finał interpunkcyjny: 12 złotych reguł cudzysłowu

• Stosuj polski kształt „…”; wewnątrz – »…«
• Cytat pełny zaczynaj wielką literą po dwukropku
• Cytat wpleciony zapisuj małą literą
• Kropkę i przecinek stawiaj po cudzysłowie, gdy nie należą do cytatu
• Pytajnik/wykrzyknik umieszczaj tam, gdzie wynikają z intencji (wewnątrz lub na zewnątrz)
• Nie podwajaj wyróżnień (cudzysłów + kursywa)
• Tytuły krótkich form obejmuj cudzysłowem; książki/czasopisma – zwykle kursywą
• Dialog prowadź myślnikiem; cudzysłów tylko pomocniczo
• Nie myl cudzysłowu z apostrofem
• Zachowuj spójność konwencji w całym tekście
• Znak wielokropka skracający cytat trzymaj w cudzysłowie
• Przy cytacie wieloakapitowym zamknij cudzysłów dopiero na końcu całości

Pytania do przemyślenia

• Kiedy lepiej wybrać kursywę zamiast cudzysłowu, żeby nie rozpraszać czytelnika?
• Jak zapisać cytat wpleciony, aby zachować płynność składni i jednocześnie wierność wobec źródła?
• Jaką konwencję zagnieżdżania cudzysłowów przyjmiesz w dłuższym tekście i jak zadbasz o jej spójność?