Formy czasownika

Czym jest czasownik?
Czasownik to odmienna część mowy oznaczająca czynność lub stan. Odpowiada na pytania „co robi?” i „co się z nim dzieje?”. Odmienia się przez osoby, liczby, czasy, rodzaje, tryby i strony. Przykłady czasowników: myć, biegał, bawić się, czytam, napisała, wybrałeś, śpiewaliście, została wybrana.
Czasowniki dzielą się na:
– czasowniki osobowe – wskazujące wykonawcę czynności, np. wskoczyłem (ja), zaśpiewała (ona), wymyśliliście (wy);

– czasowniki nieosobowe – nie wskazują one na wykonawcę czynności.

Czasowniki nieosobowe można z kolei podzielić na:
– bezokoliczniki – zakończone na „ć” lub „c”, np. kraść, móc, śpiewać, dbać;

– formy zakończone na „no” lub „to”, np. rozmawiano, wykrzyknięto, rozpoczęto, mówiono;

– imiesłowy, np. wypowiedziawszy, idąc, śpiewająca, umyte.

Czasowniki z partykułą „nie” piszemy zawsze rozłącznie, np. nie móc, nie rozmawiano, nie sprzedałem, nie lubi.
Odmiana czasowników
Czasowniki odmieniają się przez:
– Osoby i liczby
W języku polskim wyróżniamy dwie liczby: pojedynczą i mnogą (wskazują kolejno czy wykonawca jest jeden czy jest ich wielu). Każda z nich ma po trzy osoby (wskazują na to, kto wykonuje czynność).
Przykłady:
liczba pojedyncza: 1. osoba (ja) piszę, 2. osoba (ty) piszesz, 3. osoba (on/ona/ono) pisze;

liczba mnoga: 1. osoba (my) piszemy, 2. osoba (wy) piszecie, 3. osoba (oni/one) piszą.

Przykłady w zdaniach:
(Ja) Napisałem nową powieść o przygodach dziewczynki w magicznym świecie.

(Ja) Nie lubię, kiedy (wy) jesteście tak głośno, podczas gdy (ja) pracuję.

Ania (ona) poszła dziś po raz pierwszy na spotkanie klubu książki.

Czasy
Istnieją trzy czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły. Ostatni czas może mieć formę składającą się z jednego czasownika lub może być złożony z dwóch (czas przyszły prosty i czas przyszły złożony).
Przykłady:
czas przeszły: czytałem, rozmawiał;

czas teraźniejszy: czytam, rozmawia;

czas przyszły prosty: przeczytam, porozmawia;

czas przyszły złożony: będę czytać, będzie rozmawiać;

Przykłady w zdaniach:
Wczoraj sprzedałem moje stare książki, których już nie potrzebowałem.

Właśnie oglądam w Internecie pewien kurs informatyczny.

Martyna obiecała, że oglądnie ulubiony film Mateusza, kiedy wróci do domu.

Karolina będzie startować jutro na zawodach sportowych w pływaniu.

Sandra porozmawia jutro z koleżanką, z którą się pokłóciła.

Rodzaje
Dzielą się one na dwie grupy. Liczba pojedyncza ma trzy rodzaje (męski, żeński i nijaki), a liczba mnoga dwa (męskoosobowy i niemęskoosobowy). Występują one jedynie w czasie przeszłym i przyszłym, gdyż czasowniki w czasie teraźniejszym mają tę samą formę w każdym rodzaju.
Przykłady:
liczba pojedyncza: rodzaj męski – śpiewał, śpiewałem; rodzaj żeński – śpiewała, śpiewałam; rodzaj nijaki – śpiewało;

liczba mnoga: rodzaj męskoosobowy – śpiewali, śpiewaliśmy; rodzaj niemęskoosobowy – śpiewały, śpiewałyśmy;

czas teraźniejszy: rodzaj męski – śpiewa, śpiewam; rodzaj żeński – śpiewa, śpiewam; rodzaj nijaki – śpiewa.

Przykłady w zdaniach:
Śpiewałem w chórze na wczorajszym spektaklu muzyczno-teatralnym. (czas przeszły, rodzaj męski)

Andżelika tańczy w tej chwili na scenie w pobliskim teatrze. (czas teraźniejszy, rodzaj żeński)

Karol tańczy, dobrze się bawiąc, na imprezie. (czas teraźniejszy, rodzaj męski)

Razem z tatą gotowaliśmy pyszny obiad dla mamy. (czas przeszły, rodzaj męskoosobowy)

Dziewczyny z mojej klasy przygotowały wigilię klasową. (czas przeszły, rodzaj niemęskoosobowy)

Tryby
Istnieją trzy tryby czasownika: oznajmujący (orzekający), rozkazujący i przypuszczający. Tryb oznajmujący informuje o czynnościach lub stanach, najczęściej w czasie teraźniejszym, jednak może zaistnieć również w czasie przeszłym lub przyszłym. Tryb rozkazujący wyraża polecenia, rozkazy, prośby. Nie występuje ty pierwsza osoba liczby pojedynczej, a w trzecich osobach obu liczb dodajemy partykułę „niech”. Tryb przypuszczający informuje o czynności lub stanie, która nie ma miejsca w rzeczywistości – przypuszcza się co może się stać.
Przykłady:
tryb oznajmujący (orzekający): uczysz się;

tryb rozkazujący: ucz się;

tryb przypuszczający: uczyłbyś się.

Przykłady w zdaniach:
Karol uczy się na jutrzejszy sprawdzian. (tryb oznajmujący)

Jutro idę do kina na nową komedię romantyczną. (tryb oznajmujący)

Otwórz drzwi. (tryb rozkazujący)

Przeczytaj notatki jeszcze raz. (tryb rozkazujący)

Gdybyś nie grał w gry przez tak długi czas, to prawdopodobnie zdążyłbyś zrobić zadanie domowe. (tryb przypuszczający)

Gdybym przyszła pięć minut wcześniej, może zdążyłabym na autobus. (tryb przypuszczający)

Strony
Czasowniki mogą występować w dwóch stronach: czynnej lub biernej. W stronie czynnej podmiot jest wykonawcą czynności. W stronie biernej podmiot jest obiektem czynności. W stronie zwrotnej podmiot zarówno odbiera, jak i wykonuje czynność.
Przykłady:
strona czynna: rozbił, rozbiłem;

strona bierna: został rozbity;

Przykłady w zdaniach:
Maksymilian rozbił swój ulubiony kubek. (strona czynna)

Kubek został rozbity przez Maksymiliana (strona bierna)

Oglądnąłem wczoraj film animowany o Czerwonym Kapturku. (strona czynna)

Film animowany o Czerwonym Kapturku został oglądnięty przeze mnie wczoraj. (strona bierna)

Czasowniki dzielą się na przechodnie i nieprzechodnie ze względu na stronę. Czasowniki przechodnie to takie, które tworzą stronę bierną, np. rozbić (strona czynna) – jest rozbity (strona bierna). Czasowniki nieprzechodnie natomiast to takie, które nie posiadają strony biernej, np. hałasować, iść, siedzieć.
Czasowniki zwrotne
Czasowniki zwrotne to takie czasowniki, w których podmiot zarówno odbiera, jak i wykonuje czynność, np. rozbił się. Łatwo je rozpoznać, gdyż często w ich konstrukcji występuje słowo „się”. Jednak trzeba uważać na to, gdyż nie zawsze czasownik z „się” jest czasownikiem zwrotnym, np. uśmiechać się, gdyż nie możemy uśmiechać kogoś.
Przykłady w zdaniach:
Kubek rozbił się.

Marta czesze się.

Przygotowałem się na to.

Oboczności
Czasownik podczas odmiany zmienia swoją formę. Występuje w nim temat, który nie zmienia swojej formy w większości przypadków, np. LICZyć – LICZę – LICZysz – LICZymy. Występują natomiast oboczności, którymi są zmiany głosek w temacie, np. piec – pieczesz – piekę.
Czasowniki niewłaściwe
W języku polskim występuje grupa czasowników niewłaściwych, czyli takich, które występują zawsze w tej samej formie (nie podlegają odmianie), np. trzeba, wolno, warto, można, słychać.
Przykłady w zdaniach:
Nie wolno dotykać niebezpiecznych zwierząt w zoo.

Trzeba nauczyć się na jutrzejszy sprawdzian z matematyki.

Uderzenie pioruna słychać na odległość do kilkudziesięciu kilometrów.

Nie słychać mnie, kiedy rozmawiam przez telefon.

Warto przeczytać tę lekturę, gdyż jest bardzo wartościowa i można się z niej wiele nauczyć.

Aspekty czasownika
Aspekty dzielą się na: dokonane i niedokonane. Czasowniki dokonane przedstawiają czynność, która się zakończyła, została już definitywnie wykonana (napisać, przeczytać, wrócić). Niedokonane przedstawiają czynność, która jeszcze trwa lub powtarza się (pisać, czytać, wracać).
Dla ułatwienia można przypisać sobie do nich pytania: czasowniki dokonane będą odpowiadać na pytanie „Co robić?”, a niedokonane na „Co zrobić?”. Formy dokonane odmieniają się przez czas przeszły, teraźniejszy i przyszły, a formy niedokonane tylko przez czas przeszły i przyszły.
Przykłady:
Czasowniki niedokonane, np. pisać, śpiewać, jeść, grać, sprzątać.

Przykład zastoso