Epopeja – Gatunek literacki
1) Epopeja – definicja i cechy gatunkoweEpopeja (epos) to jeden z głównych i najstarszych gatunków literackich należących do epiki.
Epos przedstawia przełomowe momenty w historii danej grupy ludzi, np. narodu czy warstwy społecznej. Ma podniosły charakter, wysoki styl i opiewa czyny wybitnych bohaterów. Nastrój powagi występujący w eposie jest nazywany patosem. Wiąże się z antyczną zasadą decorum, czyli odpowiedniością treści i formy dzieła. Epopeja posiada bogaty zasób środków literackich (przeważają porównania, epitety, apostrofy). Tematem przewodnim eposu mogą być dzieje postaci mitycznych, legendarnych bądź historycznych. W tym gatunku występuje tzw. epicka rozlewność. Rozbudowane, drobiazgowe, długie i uplastycznione opisy, które dominują nad opowiadaniem, sprawiają, że narracja płynie wolno i trzyma czytelnika w napięciu. Retardacja (opóźnienie) rozwoju wydarzeń powoduje wzmożenie ciekawości osoby czytającej utwór.2) „Pan Tadeusz” jako epopejaNajbardziej znaną epopeją w Polsce jest „Pan Tadeusz” autorstwa Adama Mickiewicza. Utwór ukazał się w 1834 r. w czasie, gdy autor przebywał na emigracji w Paryżu. Pełny tytuł dzieła brzmi: „Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem”. Wieszcz narodowy po klęsce powstania listopadowego stworzył epos, który wówczas miał dla polskich czytelników ogromne znaczenie. Był źródłem pociechy, scalał naród, zagrzewał do walki o niepodległość i pobudzał uczucia patriotyczne, by naród mógł zachować swą tożsamość. Autor wyraża w „Panu Tadeuszu” swoją tęsknotę za ojczyzną, wspomina lata młodości i dodaje rodakom otuchy w trudnych chwilach. Romantycznemu pisarzowi zależy na tym, by czytelnicy zapomnieli choć na chwilę o kłótniach i bezustannych oskarżeniach po porażce powstania. Z kolei dla osób przebywających na Wielkiej Emigracji twórczość Mickiewicza pełniła funkcję terapeutyczną i była pocieszeniem oraz wspomnieniem chwil spędzonych w ojczyźnie.
Dzieło stanowi epopeję narodową, ponieważ odgrywa ważną rolę w kształtowaniu dziejów Polski. Jest to ogromny utwór rozpoczynający się od inwokacji do Litwy, napisany regularnym trzynastozgłoskowym wierszem sylabotonicznym. Ma charakter synkretyczny (łączy w sobie cechy poematu opisowego, sielanki, gawędy szlacheckiej, komedii, poematu heroikomicznego, satyry oświeceniowej, powieści poetyckiej, legendy i baśni ludowej). Zawiera liczne i rozbudowane porównania homeryckie. Narrator eposu jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny, ale zachowuje dystans wobec opisywanych zdarzeń. Przedstawia dzieje bohatera zbiorowego na tle historii wraz z realistycznymi opisami ważnych przedmiotów. Utwór opowiada o polskiej szlachcie w ważnym okresie zmian narodowych i społecznych (kampania napoleońska, zniesienie pańszczyzny). Na zasadzie retrospekcji zostają też przywołane wcześniejsze wydarzenia historyczne: uchwalenie Konstytucji 3 maja, insurekcja kościuszkowska, konfederacja targowicka. Bohaterami epopei są m.in.: Jacek Soplica (ksiądz Robak), Tadeusz, Hrabia, Sędzia, Zosia, Telimena, Podkomorzy, Gerwazy Rębajło, Wojski, Jankiel. Osoby przedstawione w eposie to w głównej mierze zwykli, przeciętni ludzie, choć pojawiają się również przedstawiciele szlachty i arystokracji. Miejscem akcji jest dworek szlachecki w Soplicowie, karczma Jankiela, zamek Horeszków, zaścianek w Dobrzynie i litewskie okolice. W utworze występuje konflikt pomiędzy rodami Horeszków i Sopliców. Pojawia się także wątek wielu przemian, m.in. Jacka Soplicy, Zosi i Tadeusza. Epopeja przedstawia obraz kultury sarmackiej. Pojawia się mnóstwo wątków miłosnych: Jacek i Ewa, Telimena i Tadeusz, Telimena i Hrabia oraz Tadeusz i Zosia. W utworze Adama Mickiewicza ważną rolę odgrywają opisy natury, która urasta do rangi pełnoprawnego bohatera. Przyroda harmonizuje stan ducha postaci, wyznacza rytm dnia, a także zwiastuje nadchodzące wydarzenia i chroni Soplicowo po bitwie. Opisane krajobrazy są niezwykle malownicze, baśniowe, barwne, sielankowe, swojskie, arkadyjskie. Dworek w Soplicowie pełni funkcję ostoi polskości i królestwa tradycji. Jest to miejsce bezpieczne, gościnne, harmonijne.3) „Iliada” jako epopejaEpopeją narodową w dziejach starożytnej Grecji jest „Iliada” Homera. Tytuł dzieła Homera wziął się od innej nazwy Troi – Ilion. „Iliada” to dłuższy utwór epicki spisany heksametrem. W 24 pieśniach antyczny poeta przedstawia losy legendarno-mitologicznych bohaterów na tle wojny trojańskiej, która zgodnie z mitologią grecką trwała 10 lat. Wybitny starożytny pisarz ukazuje w swym dziele związki między światem boskim a ludzkim.
„Iliada” podobnie jak „Pan Tadeusz”, rozpoczyna się inwokacją, czyli rozbudowaną i utrzymaną w podniosłym stylu apostrofą. Homer zwrócił się do muz z prośbą o natchnienie i inspirację. Narrator eposu jest wszechwiedzący i obiektywny. Epopeja charakteryzuje się stałymi epitetami (tj. „szybkonogi Achilles”, „gromowładny Zeus”), częstymi powtórzeniami, peryfrazami imion postaci oraz rozbudowanymi porównaniami (zwanymi homeryckimi). Charakterystyczne dla „Iliady” są szczegółowe opisy przedmiotów przy najważniejszych wydarzeniach, np. słynny opis tarczy Achillesa. Utwór przedstawia wątek wojny trojańskiej dotyczący konfliktu między Troją i Achajami. Akcja obejmuje dokładnie 49 dni ostatniego roku bitew i walk, ale dzięki licznym retrospekcjom poznajemy także wcześniejsze lata wojny. Tematem epopei greckiej jest gniew głównego bohatera, który jest herosem. Achilles to syn Tetydy i Peleusa. Jego całe ciało – z wyjątkiem pięty – było odporne na rany. Cechuje go dzielność, odwaga, męstwo, waleczność, a także pycha i porywczość. Marzy o sławie i triumfach, lecz zdaje sobie sprawę z tego, iż jego przeznaczeniem jest śmierć w wyniku walk pod Troją. Jego gniew jest wywołany tym, że dowódca (Agamemnon) odbiera mu jego brankę – Bryzejdę, a następnie umiera jego ukochany – Patroklos. Utwór jest bogaty w opisy walk, wojennych potyczek oraz śmierci wojowników (m.in. Hektora). Fabuła dzieła opiera się na wątku związanym z głównym bohaterem, ale występują również poboczne epizody. Ważnymi postaciami w „Iliadzie” Homera oprócz Achillesa są: Parys, Hektor, Agamemnon, Zeus oraz inni bogowie olimpijscy (Hera, Posejdon, Atena, Hermes i Hefajstos, którzy stoją po stronie Achajów oraz będący za Troją: Apollo, Ares, Artemida i Afrodyta). Problemy poruszane w eposie to m.in. ideał herosa, boska ingerencja, tragizm kondycji ludzkiej, triumf sprawiedliwości.3) „Chłopi” jako epopejaInnym przykładem utworu wykazującego cechy eposu są „Chłopi” Władysława Reymonta. Wskazuje na to fakt, że w utworze występuje wiejska społeczność w czasie przełomowych wydarzeń – budzenia się świadomości klasowej i narodowej wśród chłopów.
Kompozycja chłopskiej epopei jest przyporządkowana rytmowi życia natury. Przyroda wyznacza czas prac polowych, codziennych zajęć, to od niej zależy cykl wegetatywny roślin. Wątkiem głównym „Chłopów” jest małżeństwo Macieja Boryny i jego konflikt z dziećmi. Pobocznie pojawia się także romans Jagny oraz spór o las. Narrator trzecioosobowy obiektywnie przedstawia realistycznie wydarzenia i przyjmuje punkt widzenia członka chłopskiej grupy. Dużą rolę w dziele odgrywają symbolizm oraz nawiązanie do naturalizmu i impresjonizmu. W dialogach dominuje stylizacja gwarowa. Akcja utworu rozgrywa się w ciągu jednego roku we wsi Lipce oraz jej malowniczej okolicy. Bohaterowie eposu Reymonta to: Maciej Boryna, Antek Boryna, Jagna Paczesiówna, Hanka, Kuba, Dominikowa, Jagustynka, Roch, Józia, Witek, Kowal, ksiądz dobrodziej, Agata i Jankiel. Problemem poruszanym w dziele jest struktura wiejskiej społeczności i związek człowieka z naturą. Ukazana została bezwzględna walka o byt wśród ludności wiejskiej. Powszechne były bijatyki, przemoc wobec dzieci i kobiet, uleganie żądzy namiętności oraz obrzucanie się wyzwiskami. Chłopi kierowali się zwierzęcymi instynktami głodu, przetrwania i pożądania. W dziele szczegółowo zostały opisane ludowe stroje, wiejski folklor, chłopskie potrawy, obyczaje, tradycje. Ludność wiejską cechuje wiara chrześcijańska. Mieszkańcy Lipiec żyją według systemu wartości, w którym najważniejsze jest posiadanie ziem rolnych i ich uprawa.4) „Odyseja” jako epopejaKolejną epopeją jest utwór Homera pt. „Odyseja”. Tak jak „Iliada”, „Odyseja” została napisana heksametrem i składa się z 24 ksiąg. Cechuje ją podniosły, uroczysty, patetyczny styl.
Akcja „Odysei” rozgrywa się w czasach mitycznych. Rozpoczyna się po wojnie trojańskiej i opowiada o dziejach Odyseusza powracającego po walce w rodzinne strony. Dzieło obejmuje 40 dni ostatniego roku tułaczki i zawiera wiele retrospekcji. Długa podróż Odyseusza symbolizuje ludzki los. Życie jest pełne trudów, przeszkód i niebezpieczeństw – zupełnie tak, jak na drodze Odysa. Bohater wędruje spod Troi do Itaki i mimo wielu przeszkód, które pokonuje, nie może dojść do celu. Nieustannie pojawiają się kolejne przeciwności, które wcale nie ułatwiają podroży. Odyseusz stanowi archetyp wędrowca – powraca do ojczyzny dopiero po 20 latach. Oprócz głównej postaci pojawiają się także: Penelopa, Laertes, Telemach, Eumajos, Eurykleja, Menelaos, Kalipso, Nestor, Kirke, Atena, Posejdon, Leukotea. Akcja epopei ma miejsce w koloniach Eubejczyków na Morzu Jońskim, w południowej Italii oraz w okolicach Sycylii. „Odyseja” jest eposem, ponieważ występuje w niej wszechwiedzący i obiektywny narrator, który zachowuje dystans wobec opowiadanych treści. W toku narracji wykorzystane są liczne apostrofy, zdania wykrzyknikowe, powtórzenia, hiperbole, porównania homeryckie. Bogactwo środków literackich nadaje opisywanym obrazom niezwykłej plastyczności oraz dynamizmu. Występują stałe epitety charakterystyczne dla Homera (np. „Zeus egidowładny”). Nadrzędny wątek epopei wzbogacony jest bardzo licznymi epizodami. W utworze poruszana jest sprawa życia starożytnych Greków, historia Penelopy, a także wędrówka Telemacha w poszukiwaniu wiadomości o ojcu. Dzieło jest wypełnione wątkami fantastycznymi. Warto wymienić tu np. pobyt króla Itaki w królestwie umarłych i jaskini Cyklopa. Bohaterowie występują na bogatym tle obyczajowym i dzielą się na dwie grupy: bohaterów ludzkich oraz boskich. Ważne wydarzenia odbywają się wyłącznie z ingerencją bogów greckich. To od bogów zależy los postaci. Myślą przewodnią w dziele Homera jest wędrówka jako integralna część życia człowieka.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!