Błędy składniowe
Błędy składniowe to naruszenia reguł budowy zdań (zgody, rządu, przynależności i szyku), które zaciemniają sens i obniżają ocenę wypowiedzi; rozpoznaj je, sprawdzając zgodność podmiotu z orzeczeniem, rekcję po czasownikach i przyimkach, poprawność imiesłowów oraz unikanie kontaminacji spójników i zaimków względnych.
- Zlokalizować orzeczenie i podmiot
- Sprawdzić zgodność liczby i rodzaju
- Zweryfikować rekcję czasowników, przymiotników i przyimków
- Ocenić poprawność imiesłowowych równoważników zdania
- Uporządkować szyk i usunąć nadmiar spójników
Porządkuj zdania szybkim schematem: podmiot–orzeczenie–dopełnienie–okolicznik. Błędy składniowe znikają, gdy poprawisz rekcję: piszę do kogo? do nauczyciela, nie piszę do nauczyciela o pytania, lecz w sprawie pytań.
Czym są uchybienia składniowe i dlaczego psują klarowność?
Uchybienia składniowe to niepoprawne połączenia wyrazów w zdaniu oraz błędne relacje między jego członami. Powodują wieloznaczność, niezręczność, a czasem nieporozumienia. W szkolnej ocenie uderzają w kryterium poprawności językowej: na maturze i egzaminie ósmoklasisty obniżają punktację nawet przy trafnych argumentach.
Trzonem składni są związki: zgody (forma gramatyczna dostosowuje się do nadrzędnej), rządu (wyraz nadrzędny narzuca przypadek zależnemu) i przynależności (luźniejsze połączenia – np. określenia okolicznikowe). Do tego dochodzą reguły szyku, konstrukcji z imiesłowami oraz spójność zdań złożonych.
Jak rozpoznać niezgodność podmiotu z orzeczeniem?
Orzeczenie powinno zgadzać się z podmiotem w liczbie i – gdy to ma znaczenie – w rodzaju. Najczęściej problem pojawia się przy podmiocie szeregowym, wyrażeniach z „większość”, „część”, „wielu”, a także przy liczebnikach.
Poprawnie: Nauczyciel i uczniowie przygotowali prezentację (rodzaj męskoosobowy). Błędnie: Nauczyciel i uczniowie przygotowała prezentację. Poprawnie: Część uczestników zrezygnowała. Dopuszczalnie ze zbliżeniem znaczeniowym: Część uczestników zrezygnowali – forma potoczna; w pracach szkolnych lepiej trzymać liczbę pojedynczą.
Kiedy liczebnik rządzi orzeczeniem?
Po liczebnikach pięć i wyżej orzeczenie najczęściej przyjmuje liczbę pojedynczą nijaką: Pięć drużyn awansowało. Po liczebnikach dwu, trzech, czterech – zwykle liczba mnoga: Dwaj uczniowie napisali. Liczebniki zbiorowe (dwoje, troje) zgadzają się z rzeczownikami niemęskoosobowymi: Dwoje dzieci przyszło.
Lista wyjątków do zapamiętania
- „Większość/znaczna część” – standardowo orzeczenie w lp: Większość osób przyszła; forma mnoga bywa akceptowana w potoczności, unikaj jej w pracach
- Podmiot szeregowy mieszany (np. mama i syn) – rodzaj męskoosobowy: Mama i syn wrócili
- Nazwy instytucji w lm znaczeniowej: Polska wygrała, ale: Polacy wygrali
- Liczebniki nieokreślone (kilku, wielu) – zwykle lm: Wielu studentów zrezygnowało/zrezygnowało – zalecane lp, tolerowana lm, wybierz konsekwentnie
- Nieosobowe „należy”, „trzeba” nie dostosowują się: Należy rozważyć argumenty
Rekcja: jak uniknąć błędów rządu i przyimków?
Rekcja to wymaganie przez wyraz nadrzędny (zwykle czasownik lub przymiotnik) określonego przypadka lub przyimka przy wyrazie zależnym. Błąd rządu zmienia sens albo brzmi obco.
| Przykład poprawny | Przykład błędny | Wyjaśnienie |
|---|---|---|
| Proszę o pomoc | Proszę o pomocy | „Prosić o co?” – biernik, nie dopełniacz |
| Dotyczy sprawy egzaminu | Dotyczy o egzaminie | „Dotyczyć kogo? czego?” – bez przyimka, dopełniacz |
| Sprzeciwiam się decyzji | Sprzeciwiam się na decyzję | „Sprzeciwiać się czemu?” – celownik |
| Zgodny z regulaminem | Zgodny do regulaminu | Po „zgodny” – „z” + narzędnik |
| Skuteczny w działaniu | Skuteczny do działania | Kolokacja: „skuteczny w czym?” |
| Szukam rozwiązania | Szukam rozwiązanie | „Szukam kogo? czego?” – dopełniacz |
| Dziękuję za pomoc | Dziękuję za pomocę | Rzeczownik „pomoc” bez odmiany w bierniku |
Algorytm decyzyjny
- Zaznacz czasowniki i przymiotniki mogące wymagać określonego przypadka
- Sprawdź słownikowo pytanie rekcyjne (np. prosić o co?, sprzeciwiać się czemu?)
- Ustal przypadek/dopełnienie i dobierz odpowiedni przyimek lub jego brak
Imiesłowy przysłówkowe: jak nie tworzyć „wiszących” konstrukcji?
Korzystając z imiesłowowych równoważników zdania (np. „Wracając do domu, …”), zapewnij ten sam podmiot w obu częściach. W przeciwnym razie powstaje błąd podmiotu logicznego.
Poprawnie: Wracając do domu, usłyszałem dzwonek. Błędnie: Wracając do domu, zadzwonił telefon (wynika, że „telefon wracał”). Poprawnie: Jadąc tramwajem, czytałam podręcznik. Błędnie: Jadąc tramwajem, zaczęło padać.
Algorytm decyzyjny
- Podkreśl imiesłów (np. „wracając”)
- Ustal podmiot imiesłowu – kto wraca?
- Upewnij się, że podmiot zdania głównego to ta sama osoba/rzecz
Jak ustawić szyk, by uniknąć dwuznaczności i niezręczności?
Polszczyzna ma szyk względnie swobodny, ale informacja ośrodkowa zwykle stoi przy orzeczeniu. Najczęstsze potknięcia wynikają z przestawienia partykuł (tylko, nawet, dopiero), zaimka „się” i okoliczników.
Poprawnie: Bałem się przyznać. Błędnie: Bałem przyznać się. Poprawnie: Tylko Jan wygrał (wyłącznie Jan). Co innego: Jan wygrał tylko finał (wygrał jedynie finał). Poprawnie: Często uczniowie mylą rekcję; bardziej precyzyjnie: Uczniowie często mylą rekcję.
Jak łączyć spójniki i zaimki względne, aby zdania były klarowne?
Unikaj nadmiaru spójników i kontaminacji konstrukcji. Dopracuj konsekwencję form równoległych (paralelizm składniowy) i właściwe użycie zaimków względnych.
Poprawnie: Chociaż padało, poszliśmy. Błędnie: Chociaż jednak padało, poszliśmy (nadmiar). Poprawnie: To autor, który porusza temat języka. Błędnie: To autor, co który porusza… Poprawnie: Nie tylko czytam, lecz także notuję. Błędnie: Nie tylko czytam, ale notowanie (brak paralelizmu).
Czy można zaczynać zdanie od „ponieważ”, „ale” lub „i”?
Można, o ile konstrukcja jest pełna i sensowna kontekstowo: Ponieważ nie było miejsc, pojechaliśmy później. „Ale” i „I” na początku są poprawne stylistycznie, jeśli służą spójności akapitów; w pracach szkolnych używaj ich oszczędnie i z pełnym zdaniem po spójniku.
Nadmierna urzędowość i kalki – które konstrukcje lepiej skrócić?
Rozbudowane kalki i pleonazmy obciążają składnię. Zamieniaj konstrukcje ciężkie na proste: Z uwagi na fakt, że → ponieważ; W dniu dzisiejszym → dziś; Ma miejsce → jest; Dokonać analizy → przeanalizować. Zyskasz precyzję i czytelność.
Zagadnienie na maturze
W wypowiedziach argumentacyjnych i interpretacyjnych poprawność składniowa wpływa na kryterium językowe. Typowe oceny obejmują: zgodność podmiotu z orzeczeniem, rekcję, poprawność IRZ, konsekwencję konstrukcji równoległych, jasno sformułowane zdania złożone. Ćwicz zwłaszcza budowę długich zdań z „że/żeby”, poprawny szyk partykuł oraz unikanie podwójnych spójników.
Ćwiczenia utrwalające
Wskaż poprawną formę:
Popraw zdanie: Chociaż jednak było późno, to i tak zostaliśmy.
Uzupełnij rekcję: Sprzeciwiam się ____ decyzji; Proszę ____ wyjaśnienia.
Usuń „wiszący” imiesłów: Wracając do domu, zaczęła się burza.
Wyrównaj paralelizm: Nie tylko czytam książki, lecz także słuchanie podcastów mnie interesuje.
Wybierz poprawny szyk: A) Tylko w sobotę pracuję, B) Pracuję tylko w sobotę, C) Tylko pracuję w sobotę.
Słowniczek pojęć
Mity i fakty o składni
Nie wolno zaczynać zdania od „ale” i „i”.
Można, jeśli zdanie jest pełne i ma funkcję spajającą akapit. W pracach egzaminacyjnych ważna jest umiar i poprawność treści.
Składnia jest dowolna, bo „polski ma wolny szyk”.
Szyk wpływa na sens i akcent informacji. Dowolność kończy się tam, gdzie pojawia się dwuznaczność lub łamanie rekcji i zgody.
Im więcej spójników, tym bardziej uczone zdanie.
Nadmiar spójników męczy i często tworzy błędy. Zasada: jeden spójnik – jedna relacja logiczna.
Najczęściej zadawane pytania
Czy „pomimo że” jest poprawne?
Czy mogę skracać zdania z „że” przez IRZ?
Gdzie stawiać „się”?
Czy „ponieważ dlatego” to błąd?
Ważna uwaga: Niektóre rozchwiania (np. zgodność z „większość”, liczebniki 5+) mają warianty stylistyczne akceptowane w mowie. W tekstach egzaminacyjnych trzymaj się form zalecanych i bądź konsekwentny w całym tekście.
Składnia bez potknięć – esencja do szybkiej powtórki
– Sprawdź zgodność: podmiot ↔ orzeczenie (liczba, rodzaj)
– Przejrzyj rekcję: prosić o co, sprzeciwiać się czemu, dotyczyć kogo/czego
– Dopilnuj IRZ: ten sam podmiot w obu częściach
– Ustaw szyk partykuł i „się” przy czasowniku
– Ogranicz spójniki: jeden związek logiczny – jeden spójnik
– Wyrównaj paralelizm: Nie tylko X, lecz także Y (te same formy)
Pytania do przemyślenia:
– Które trzy czasowniki w Twojej pisemnej wypowiedzi najczęściej sprawiają kłopot z rekcją i jaką mają rząd?
– W których zdaniach możesz zamienić konstrukcję ciężką (urzędową) na krótszą bez utraty sensu?
– Czy każde zdanie wielokrotnie złożone da się rozbić na dwa prostsze bez utraty logiki argumentu?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!