Cechy noweli
W niniejszej pracy wyjaśnię, czym jest nowela, podam jej cechy gatunkowe oraz podam przykłady nowel, w których wyraźnie widoczna jest podana cecha noweli.
Nowela to krótki utwór literacki, który bardzo często jest pisany prozą. Nowelę można także nazywać gatunkiem nowelistycznym. Fabuła noweli jest zwykle jednowątkowa, pozbawiona także epizodów (jest to krótkotrwałe zdarzenie, które nie ma większego znaczenia), rozbudowanych zarysów przyrody oraz szczegółowej charakterystyki osób, które występują w utworze. Jest to jedna z odmian epiki, która jest jednym z trzech najważniejszych gatunków literatury. Gatunek ten uformował się w Jonii, czyli w Azji mniejszej. Jednak ostatecznie to Grecy go rozpowszechnili i rozwinęli. Dzieła te opisywały głównie przygody i przeżycia miłosne. Jej tematyka dotyczy pewnego zdarzenia, które oparte jest na wyrazistym motywie, z pozoru nieistotnym, ale często nabierającym znaczeń symbolicznych. Niemiecki twórca Paul Heyse (pełne imię i nazwisko: Paul Johann Ludwig von Heyse) scharakteryzował ten motyw mianem „sokoła”. Sformułował on teorię sokoła, a jest to teoria, która opisuje klasyczną kompozycję noweli. Ma się w niej znajdować centralny motyw, który stanowi szczególnie wyróżniony ośrodek kompozycyjny. Fabuła w noweli toczy się w określonym czasie i miejscu, natomiast osoba, która opowiada jej przebieg to narrator. Ukazywane przez niego zdarzenia mają swoje przyczyny i skutki. Typy nowel: nowele konkretu codzienności, społeczne i środowiskowe, portrety i biografie, nowele paraboliczne.
Wymienię teraz wszystkie znane cechy noweli, a ponadto opiszę nowele, w których wystarczająco widoczne są cechy tego gatunku. Na końcu podam także tytuły nowel, których nie wymienię, podając cechy.
Kontrast (ośrodek kompozycyjny):
Kontrast ma miejsce dzięki zestawieniu dwóch postaci lub dwóch sytuacji. Przykładem utworu, w którym widoczne jest zestawienie dwóch postaci, jest „Siłaczka”. Nowela autorstwa Stefana Żeromskiego została wydana po raz pierwszy w 1895 roku w zbiorze „Opowiadania”. Inspiracją do napisania tego utworu była postać Faustyny Morzyckiej. Dzieło opowiada historię o lekarzu (Paweł Obarecki) oraz o nauczycielce (Stanisława Bozowska). Akcja rozgrywa się w Obrzydłówku, w małej wsi, do której doktor przybył w wieku 37 lat. Historia rozwija się w drugiej połowie XIX wieku. Lekarz wrócił w mizernym humorze ze spotkania, w którego czasie grał w karty z księdzem, aptekarzem, pracownikiem poczty i sędzią. Źródłem jego smutku była nuda, która panowała w Obrzydłówku, gdzie sześć lat temu podjął się lekarskiej praktyce. Nuda unieruchamiała go, nie miał na nic ochoty, spacerował on po gabinecie albo leżał w łóżku. Czasami filtrował albo żartował z młodą gospodynią. Systematycznie popadał w łagodną melancholię, czyli smutek związany ze wspomnieniami. Gdy Paweł Obarecki zjawił się w Obrzydłówku, nie posiadał ani grosza, ale za to był pełen zapału oraz entuzjazmu. Po tym, jak zamieszkał na obszarze z dala od stolicy, zapoczątkował walkę z aptekarzem i miejscowymi felczerami. Sprzeciwił się oszukiwaniu przez nich chorych oraz z korzystania z ich nieszczęścia. Zaopatrzył się w podręczną apteczkę i bardzo tanio lub czasem nawet za darmo oddawał osobom potrzebującym lekarstwa. Wybijano mu za to szyby oraz oczerniano wśród miejscowej społeczności. Po roku lekarz stracił zapał do naprawy świata, ponieważ jego wysiłki nie przynosiły określonego rezultatu. Obarecki był bardzo samotny, przez co próbował poszukiwać równowagi ducha w kontakcie z przyrodą. Za sprawą proboszcza, pogodził się z aptekarzem. Grał z nimi cały dzień w karty oraz co najważniejsze, nie czuł on już do niego obrzydzenia. Paweł utracił ambicję, ale popadając w rutynę, rzeczy, które go interesowały, było coraz mniej, przez co ograniczały się tylko do codziennych spraw. Lekarz przyglądał się śniegu, który padał z nieba. To właśnie wtedy podjechał do niego chłop, prosząc, żeby pojechał do ciężko chorej nauczycielki. Zmierzali oni do niej w potwornej śnieżnej zamieci przez trzy mile. Z trudem odnajdywali oni trasę, a ponadto byli zmuszeni do przedzierania się przez zaspy. W ubogim małym pomieszczeniu leżała kobieta, która miała gorączkę. Była nieprzytomna, lekarz popatrzył na jej twarz i zaczął powtarzać z wyraźnym przerażeniem w głosie „Panno Stanisławo, panno Stanisławo”. Nauczycielka chorowała na tyfus, czyli na ogólnoustrojową chorobę bakteryjną wywoływaną przez bakterie z grupy salmonelli. Lekarz posłał szybko do Obrzydłówka po lekarstwa, które były niezbędne do uratowania nauczycielki. Usiadł w pomieszczeniu, bezradnie oczekując powrotu posłańca. Zaczął on wspominać lata, które spędził w Warszawie. Studiował czwarty rok medycyny. Rano, kiedy szedł do szpitala, przeszedł przez Ogród Saski. Chciał spojrzeć na dziewczynę, którą spotykał codziennie. Była niemodnie ubrana, dźwigała zeszyty oraz książki. Podróżowała tramwajem do Pragi (Praga to centralna część prawobrzeżnej Warszawy, a dawniej było to miasto).
Jeden z przyjaciół Pawła Obareckiego ożenił się. W jego niebogatym mieszkaniu codziennie spotykali się młodzi „społecznicy”, ponieważ kolega ten był wielkim społecznikiem. Na takich spotkaniach bardzo żywo się dyskutowało, czasami zaopatrywano się w bułki oraz serdelki. Palono tam papierosy oraz nawet pożyczano sobie drobne sumy pieniężne. Pewnego dnia Obarecki poznał dziewczynę, którą obserwował codziennie, a nazywała się ona Stanisława Bozowska. Była absolwentką gimnazjum oraz zamierzała studiować medycynę na Zachodzie. Spotykali się dosyć często. Następnie Bozowska odjechała jako nauczycielka do jakiegoś ziemiańskiego domu. Tutaj, na wsi obok Obrzydłówka, zobaczył ją ponownie, ale była śmiertelnie chora. Wydawało mu się, że miłość sprzed bardzo dawna właśnie odżyła, ale tym razem ze zdwojoną siłą. Minęła noc, a posłaniec razem z lekarstwami jeszcze nie wrócił. Lekarz rozkazał zaprzęgnąć konie, dzięki czemu sam pojechał do Obrzydłówka po lekarstwa dla nauczycielki. Wrócił do Stanisławy Bozowskiej o dwunastej w południe, ale zastał rozebranego do naga trupa nauczycielki. Zakłopotany Paweł Obarecki rozpoczął porządkowanie jej książek oraz zapisków. Odnalazł jej list do koleżanki, w którym napisała o bliskiej śmierci oraz informowała, że ukończyła podręcznik zatytułowany „Fizyka dla ludu”. Posłaniec, którego lekarz wysłał po lekarstwa, zabłądził nocą, ponieważ szedł. Chłopak przytargał książki, które pożyczyła mu Stanisława Bozowska. Śmierć nauczycielki miała wpływ na postawę Pawła Obareckiego. Nie grał w karty, odwołał młodą gospodynię oraz przeczytał poemat pod tytułem „Boska komedia”, której autorem jest Dante Alighieri. Ból jednak szybko znikł. Lekarz przytył, znowu zaczął gromadzić pieniądze i żyć tak jak dawniej.
Narrator:
Jest trzecioosobowy oraz zachowuje dystans wobec przedstawionych zdarzeń. Dzieło, które w tym przypadku będzie przykładem, nosi tytuł „Katarynka”. Została napisana w 1880 roku przez Bolesława Prusa. Akcja noweli rozgrywa się w XIX-wiecznej Warszawie. Pan Tomasz był z zawodu prawnikiem oraz mieszkał w przepięknym domu na ulicy Miodowej. Nie miał szczęścia w miłości, a po kilku nieudanych próbach zalotnych postanowił zostać singlem. Pan Tomasz kochał cały świat, ale była jedna rzecz, która sprawiała, że uznawany w świecie sądowym człowiek popadał w gniew, a mianowicie katarynka. Nie mógł wytrzymać dźwięku, który wydawała ta maszyna i nigdy nie chciał, aby jakiś kataryniarz wchodził na jego podwórze. Do mieszkania obok wprowadziły się dwie panie z małą dziewczynką. Po jakimś czasie prawnik zorientował się, że dziewczynka jest niewidoma. Któregoś dnia Pan Tomasz usłyszał dźwięki katarynki na podwórku obok. Zdenerwował się, ponieważ musiał rozszyfrować jakiś incydent odnośnie pracy. Jednak, gdy spostrzegł, że mała dziewczynka cieszy się dźwiękiem katarynki, poprosił kataryniarza, żeby ten codziennie grał dla tej małej dziewczynki z sąsiedztwa. Pan Tomasz postanowił także pomóc jej w leczeniu.
Motyw uboczny (ośrodek kompozycyjny):
Motyw ten nie towarzyszy głównym zdarzeniom, ale często służy do pokazania wzajemnych relacji między bohaterami. Odpowiednim przykładem będzie tutaj nowela pod tytułem „Kamizelka”. Napisał ją Bolesław Prus, a została wydana w 1882 roku. „Kamizelka” jest uznana za arcydzieło nowelistyki. Dzieło jest zarysem życia codziennego ubogich mieszkańców Warszawy. Narrator, czyli właściciel tytułowej kamizelki, przedstawia jej historię na podstawie wyglądu i retrospektywnie ujętych obserwacji życia jej poprzedniego właściciela. Dzieło zostało przetłumaczone na język: rosyjski, hebrajski, słowacki, czeski, niemiecki, włoski, angielski oraz francuski. Akcja dzieje się we współczesnych czasach (dla autora, w XIX wieku) w jednej ze starych kamienic w stolicy Polski, czyli w Warszawie. Całość ma miejsce w przestrzeni zamkniętej. Miejsce, gdzie narrator przebywa, przypomina salę kinową, natomiast okno do pokoju sąsiadów przypomina ekran, który jest na tle szarej ściany kamienicy. Tytułowa kamizelka została zakupiona przez narratora za pół rubla od żydowskiego handlarza. Kiedyś należała do jego sąsiadów. Kamizelka jest z przodu spłowiała, ma także dużo plam, przetarty tył oraz nie ma guzików. Ma dwa ściągacze, kamizelka jest więc bardzo poniszczona, ale przypomina także o smutku sąsiadów. Na początku kwietnia małżeństwo, do którego kiedyś należała kamizelka, przybyło do warszawskiej kamienicy. Osoby te wstawały wczesnym rankiem, piły herbatę z blaszanego samowaru, razem wychodziły do pracy: ona na lekcje do szkoły, natomiast on do biura. Żona była szczupła oraz lubiła krawiectwo. Mąż był natomiast tęgi oraz zapracowany. Co tydzień w niedzielę wychodzili na spacer oraz wracali wieczorem do domu. W kwietniu zamieszkiwali razem ze służącą, w lipcu byli już sami bez służącej, a w październiku pani została sama, ponieważ jej mąż zmarł na gruźlicę. Kiedy mężczyzna chudł, skracał jedną sprzączkę w kamizelce, żeby nie martwić żony. Drugą sprzączkę skracała żona, żeby dodać mężowi otuchy.
Jednowątkowość:
Fabuła nie jest ani odrobinę rozbudowana, nie występują też komplikacje zdarzeń. Bardzo często jest tak, że w dziele występuje tylko jedno zdarzenie i to właśnie wokół niego skupia się cała akcja. Są to zwyczajnie losy jedynie jednej postaci. Przykładem noweli, w którym widoczna jest ta cechy to „Miłosierdzie gminy”. Autorem tego utworu jest Maria Konopnicka, pierwszy raz został on opublikowany w 1891 roku. Miejsce akcji to szwajcarska gmina Hottingen, a cała akcja ma miejsce w II połowie XIX wieku. Utwór opowiada o sposobie opieki, jaką tamta gmina rozprzestrzeniała nad osobami starszymi i niedołężnymi. Okazało się, że to właśnie takich ludzi oddaje się do domów bogatszych gospodarzy. Ci bogatsi gospodarze w zamian za opiekę nad osobami starszymi i niedołężnymi, dostają środki pieniężne od gminy. Niestety praktyka pokazuje, że działo się to w formie upokarzającej licytacji. Gospodarze uganiają się o prawo do opieki nad staruszkiem, poprzez „licytację w dół”, a polega ona na wymienianiu coraz niższej kwoty, za którą są w stanie podjąć się opieki. Głównym bohaterem jest tutaj stary Kuntz Wunderli, który zostaje przedmiotem tej licytacji. Do takiej sytuacji dopuszcza syna, który nie chce podjąć się opieki nad ojcem. Na końcu Kuntz zostaje wzięty przez mleczarza Probsta, który każe mu później ciągnąć wózek mleczarski. Kiedyś ten utwór, zamiast nosić nazwę, której używamy w dzisiejszych czasach, czyli „Miłosierdzie gminy”, był nazywany „Miłosierdzie gminy: Kartka z Hottingen”.
Punkt kulminacyjny (ośrodek kompozycyjny):
Stanowi przełomowy moment w życiu bohatera. Przykładem dzieła, które odzwierciedla tę cechę, jest „Latarnik” autorstwa Henryka Sienkiewicza. Nowela po raz pierwszy ukazała się w „Niwie” w 1881. Utwór opowiada o historii polskiego emigranta politycznego, Skawińskiego. Obsługiwał on latarnię morską, która znajdowała się na wyspie. „Latarnik” jest jedną z najlepszych polskich nowel. Kompozycja powstała podczas podróży Sienkiewicza po Stanach Zjednoczonych w 1876 roku. Sienkiewicz o tym, że powstała nowela zakomunikował w przypisach: „Opowiadanie to osnute jest na wypadku rzeczywistym, o którym pisał w swoim czasie Julian Horain w jednej ze swoich korespondencji z Ameryki.”. Wzorem do powstania postaci latarnika Skawińskiego był Polak, który miał na nazwisko Siellawa. Przyczyną zwolnienia go z posady latarnika było zaniedbanie obowiązków, przez książkę autorstwa Zygmunta Kaczkowskiego, „Murdelio”. W „Latarniku” powodem, dla którego Skawiński został zwolniony, było również zaniedbanie przez niego obowiązków, ale tym razem na skutek książki autorstwa Adama Mickiewicza, „Pan Tadeusz”. Historia toczy się w latach 70. XIX wieku w Aspinwall oraz na samotnej wysepce, która leży niedaleko Panamy (inaczej nazywana także Republiką Panamy, jest to państwo, które jest położone w Ameryce Centralnej). Skawiński brał udział w powstaniu listopadowym, a w niektórych fragmentach można znaleźć zastosowaną przez pisarza retrospekcję opowiadającą właśnie o wydarzeniach, które rozgrywały się od 1830 roku.
Wyraziste zakończenie:
Jest to sens całej noweli, często zaskakuje czytelnika. Przykładem dzieła jest „Mendel Gdański”. Jest to nowela autorstwa Marii Konopnickiej, która po raz pierwszy została opublikowana w 1890 roku w czasopiśmie „Przegląd Literacki”, a trzy lata później, czyli w 1893 roku w zbiorku nowel „Na drodze”. Dzieło było odpowiedzią pisarki na falę wrogości wobec Żydów. Do powstania noweli autorkę częściowo natchnęła Eliza Orzeszkowa, która w 1890 napisała do Marii Konopnickiej list, w którym prosiła „czy prozą, czy wierszem, napisz jedną lub dziesięć kartek, słowo Twoje wiele zaważy, u wielu wiarę znajdzie, wiele uczuć wzbudzi, złych uśpi…”. Fabuła rozgrywa się w Warszawie w II połowie XIX wieku. Głównym bohaterem jest Mendel Gdański, stary żyd, który pracuje jako introligator (rzemieślnik, który zajmuje się ręcznym oprawianiem różnych wydawnictw oraz zdobieniem opraw). Mendel Gdański urodził się na ziemiach polskich, mieszka na nich, przez co czuje się Polakiem. Dziwią go pogłoski, że „mają bić Żydów”. Nie rozumie, dlaczego nie może mieć prawa do bycia pełnoprawnym obywatelem. Niestety sam fakt, że jest żydem, sprawia, że staje się osobą pokrzywdzoną przez program antyżydowski. Dzięki pomocy polskich przyjaciół nie podlega już programowi, ale traci serce dla Warszawy.
Innymi nowelami, w których cechy nowel nie są aż tak widoczne mogą być: „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”, „Nasza szkapa”, „Doktor Piotr”, „Sachem”, „Z legend dawnego Egiptu”, „Szkice węglem”, „Dym”, „Janko Muzykant” oraz „Tadeusz”.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!