Czasownik
Zamień czytanie na oglądanie!
i ucz się szybciej!
CO TO CZASOWNIK?
Czasownik to odmienna część mowy, która odpowiada na pytania: co ktoś (coś) robi? co się z kimś (czymś) dzieje? Nazywa czynności oraz stany, a odmienia się przez: osoby, liczby (pojedynczą i mnogą), czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły), tryby (oznajmujący, rozkazujący, przypuszczający), strony (czynną oraz bierną), aspekty (dokonany lub niedokonany), a także rodzaje (męski, żeński i nijaki dla liczby pojedynczej; męskoosobowy i niemęskoosobowy – w niektórych przypadkach). Wyróżnia się formy osobowe oraz nieosobowe czasowników.
CZASOWNIKI STANOWE I CZYNNOŚCIOWE
Na początku przedstawię różnicę pomiędzy czasownikami nazywającymi czynności (tzw. czynnościowymi) a czasownikami nazywającymi stany (tzw. stanowymi). Podstawowa różnica pomiędzy tymi dwoma typami polega na tempie wykonywania czynności oraz świadomości jej wykonawcy.
W przypadku czasowników czynnościowych:
– dynamiczna sytuacja;
– wykonawca jest świadomy tego, iż wykonuje daną czynność.
W przypadku czasowników stanowych (podzielonych na stany: fizyczne; psychiczne i intelektualne; emocjonalne; wyrażające wolę i niezmienne relacje między obiektami):
– przebieg niezmienny w określonym czasie;
– wykonawca często nie jest świadomy wykonywania czynności, wykonanie jej jest dla niego koniecznością, silniejsze od jego woli lub jest to zgodne z jego przekonaniem.
Przykłady czasowników stanowych: kwitnąć, spać, wiedzieć, wierzyć, musieć, mieszkać, znajdować się.
Przykłady czasowników czynnościowych: chodzić, mówić, pracować, ciągnąć, poruszać się.
Można również wyróżnić grupę czasowników posiłkowych, czyli takich, które nie mają własnego znaczenia, a ich najważniejszą rolą jest tworzenie funkcji złożonych. Najprostszym przykładem czasownika posiłkowego występującego w języku polskim, jest czasownik „być”. Ten czasownik występujący sam niewiele nam mówi, a dopiero po dołączeniu do niego innego tworzy logiczną całość, np. „będziecie jedli”, „będę chodził”.
KONIUGACJA CZASOWNIKA
Koniugacją czasownika nazywamy jego odmianę przez liczby, osoby, czasy, tryby, strony oraz aspekty. Warto w tym miejscu powiedzieć, o dwóch rzadko spotykanych pojęciach, a mających dość istotne znaczenie. Mowa o słowach lemma i leksem. To pierwsze oznacza czasownik wyjściowy, bazowy, z kolei to drugie nazywa wszystkie formy danego czasownika utworzone od lemmy. Odmianę każdego czasownika można przedstawić w tabeli koniugacji lub inaczej w paradygmacie czasownika.
Podstawowy podział przy koniugacji czasownika to podział na liczby: mnogą i pojedynczą, które z kolei podzielone są na osoby. W liczbie pojedynczej wyodrębnia się trzy osoby: 1. ja; 2. ty; 3. on, ona, ono. Liczba mnoga (podobnie jak pojedyncza) podzielona jest na trzy osoby: 1. my; 2. wy; 3. oni, one.
W języku polskim wyróżnia się również trzy czasy, co jednak w porównaniu z innym językami jest liczbą niewielką. Wyodrębniamy następujące czasy: przeszły, teraźniejszy oraz przyszły. Przy odmianie przez każdego z nich możemy dokonać podziału na liczbę pojedynczą i mnogą, które jak wiemy dzielimy na osoby.
Kolejnym pogrupowaniem jest podział na tryby. Wyróżniamy tryby: oznajmujący (w niektórych źródłach nazywany też orzekającym), przypuszczający oraz rozkazujący. Na czasy podzielić można tylko tryb oznajmujący, natomiast wszystkie tryby da się podzielić na liczby i osoby.
Jak wcześniej wspomniałem, czasownik odmienia się także przez strony i aspekty, ale tym oraz rozróżnieniem czasowników regularnych i nieregularnych zajmiemy się później.
Na tym etapie możemy już przystąpić do najprostszej odmiany czasownika, czyli odmiany przez liczby i osoby w trybie oznajmującym i czasie teraźniejszym. Poniżej odmiana w opisany wyżej sposób czasownika „chodzić”.
„CHODZIĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
(ja) chodzę
(ty) chodzisz
(on, ona, ono) chodzi
LICZBA MNOGA
(my) chodzimy
(wy) chodzicie
(oni, one) chodzą
Wyżej zaprezentowana koniugacja jest jej najprostszą postacią. Warto tutaj zauważyć, że w 1. os. l. Poj czasu teraźniejszego występuje końcówka „-ę”, jeśli ten sam czasownik w swojej odmianie w 2 os. l poj. czasu teraźniejszego przyjmuje końcówkę: „-isz”, „-ysz” lub „-esz”. W 1. os. l. mn. czasu teraźniejszego czasowniki przyjmują końcówkę „-my”, w 2. os. l. mn. końcówkę „-cie”, a w 3. os. l. mn. końcówkę „-ą”. Poniżej jeszcze dla przykładu odmiana czasownika „rozumieć”.
„ROZUMIEĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
rozumiem
rozumiesz
rozumie
LICZBA MNOGA
rozumiemy
rozumiecie
rozumieją
W przypadku liczby mnogiej czasownik przybiera takie końcówki, jak opisałem powyżej. Inaczej jest w przypadku 1. os. l. poj., ponieważ w drugiej osobie przybiera końcówkę „-esz”.
Możemy teraz przejść do odmiany czasowników w trybie oznajmującym w pozostałych liczbach. Poniżej odmiana czasownika „lubić” w trybie oznajmującym we wszystkich czasach.
„LUBIĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS PRZESZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
lubiłem/lubiłam
lubiłeś/lubiłaś
lubił/lubiła/lubiło
LICZBA MNOGA
lubiliśmy/lubiłyśmy
lubiliście/lubiłyście
lubili/lubiły
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
lubię
lubisz
lubi
LICZBA MNOGA
lubimy
lubicie
lubią
CZAS PRZYSZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
będę lubił/lubiła (lubić)
będziesz lubił/lubiła (lubić)
będzie lubił/lubiła/lubiło (lubić)
LICZBA MNOGA
będziemy lubili/lubiły (lubić)
będziecie lubili/lubiły (lubić)
będą lubili/lubiły (lubić)
W 1. os. l. Poj. czasu przeszłego czasowniki przyjmują końcówkę „-em” lub „-am” w zależności od rodzaju. W drugiej osobie jest to końcówka „-eś” lub „-aś”. Należy też odnieść się do czasu przyszłego złożonego (o typach czasu przyszłego później). Można używać odmienionej formy czasownika „być” z formą osobową lub nieosobową. Ważne jest jednak, aby w takiej sytuacji nie zmieniać form w tej samej koniugacji. Poniżej jeszcze jedna przykładowa koniugacja na wzór poprzedniej.
„SIEDZIEĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS PRZESZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
siedziałem/siedziałam
siedziałeś/siedziałaś
siedział/siedziała/siedziało
LICZBA MNOGA
siedzieliśmy/siedziałyśmy
siedzieliście/siedziałyście
siedzieli/siedziały
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
siedzę
siedzisz
siedzi
LICZBA MNOGA
siedzimy
siedzicie
siedzą
CZAS PRZYSZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
będę siedział/siedziała (siedzieć)
będziesz siedział/siedziała (siedzieć)
będzie siedział/siedziała/siedziało (siedzieć)
LICZBA MNOGA
będziemy siedzieli/siedziały (siedzieć)
będziecie siedzieli/siedziały (siedzieć)
będą siedzieli/siedziały (siedzieć)
Teraz możemy zająć się prawie pełną koniugacją czasownika, czyli dołączamy tryby: przypuszczający i rozkazujący. Na początek czasownik „mieszkać”.
„MIESZKAĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS PRZESZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
mieszkałem/mieszkałam
mieszkałeś/mieszkałaś
mieszkał/mieszkała/mieszkało
LICZBA MNOGA
mieszkaliśmy/mieszkałyśmy
mieszkaliście/mieszkałyście
mieszkali/mieszkały
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
mieszkam
mieszkasz
mieszka
LICZBA MNOGA
mieszkamy
mieszkacie
mieszkają
CZAS PRZYSZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
będę mieszkał/mieszkała (mieszkać)
będziesz mieszkał/mieszkała (mieszkać)
będzie mieszkał/mieszkała/mieszkało (mieszkać)
LICZBA MNOGA
będziemy mieszkali/mieszkały (mieszkać)
będziecie mieszkali/mieszkały (mieszkać)
będą mieszkali/mieszkały (mieszkać)
TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY
LICZBA POJEDYNCZA
mieszkałbym/mieszkałabym
mieszkałbyś/mieszkałabyś
mieszkałby/mieszkałaby/mieszkałoby
LICZBA MNOGA
mieszkalibyśmy/mieszkałybyśmy
mieszkalibyście/mieszkałybyście
mieszk
W tej chwili widzisz tylko 50% opracowania
by czytać dalej, podaj adres e-mail!Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!