Czasownik
CO TO CZASOWNIK?
Czasownik to odmienna część mowy, która odpowiada na pytania: co ktoś (coś) robi? co się z kimś (czymś) dzieje? Nazywa czynności oraz stany, a odmienia się przez: osoby, liczby (pojedynczą i mnogą), czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły), tryby (oznajmujący, rozkazujący, przypuszczający), strony (czynną oraz bierną), aspekty (dokonany lub niedokonany), a także rodzaje (męski, żeński i nijaki dla liczby pojedynczej; męskoosobowy i niemęskoosobowy – w niektórych przypadkach). Wyróżnia się formy osobowe oraz nieosobowe czasowników.
CZASOWNIKI STANOWE I CZYNNOŚCIOWE
Na początku przedstawię różnicę pomiędzy czasownikami nazywającymi czynności (tzw. czynnościowymi) a czasownikami nazywającymi stany (tzw. stanowymi). Podstawowa różnica pomiędzy tymi dwoma typami polega na tempie wykonywania czynności oraz świadomości jej wykonawcy.
W przypadku czasowników czynnościowych:
– dynamiczna sytuacja;
– wykonawca jest świadomy tego, iż wykonuje daną czynność.
W przypadku czasowników stanowych (podzielonych na stany: fizyczne; psychiczne i intelektualne; emocjonalne; wyrażające wolę i niezmienne relacje między obiektami):
– przebieg niezmienny w określonym czasie;
– wykonawca często nie jest świadomy wykonywania czynności, wykonanie jej jest dla niego koniecznością, silniejsze od jego woli lub jest to zgodne z jego przekonaniem.
Przykłady czasowników stanowych: kwitnąć, spać, wiedzieć, wierzyć, musieć, mieszkać, znajdować się.
Przykłady czasowników czynnościowych: chodzić, mówić, pracować, ciągnąć, poruszać się.
Można również wyróżnić grupę czasowników posiłkowych, czyli takich, które nie mają własnego znaczenia, a ich najważniejszą rolą jest tworzenie funkcji złożonych. Najprostszym przykładem czasownika posiłkowego występującego w języku polskim, jest czasownik „być”. Ten czasownik występujący sam niewiele nam mówi, a dopiero po dołączeniu do niego innego tworzy logiczną całość, np. „będziecie jedli”, „będę chodził”.
KONIUGACJA CZASOWNIKA
Koniugacją czasownika nazywamy jego odmianę przez liczby, osoby, czasy, tryby, strony oraz aspekty. Warto w tym miejscu powiedzieć, o dwóch rzadko spotykanych pojęciach, a mających dość istotne znaczenie. Mowa o słowach lemma i leksem. To pierwsze oznacza czasownik wyjściowy, bazowy, z kolei to drugie nazywa wszystkie formy danego czasownika utworzone od lemmy. Odmianę każdego czasownika można przedstawić w tabeli koniugacji lub inaczej w paradygmacie czasownika.
Podstawowy podział przy koniugacji czasownika to podział na liczby: mnogą i pojedynczą, które z kolei podzielone są na osoby. W liczbie pojedynczej wyodrębnia się trzy osoby: 1. ja; 2. ty; 3. on, ona, ono. Liczba mnoga (podobnie jak pojedyncza) podzielona jest na trzy osoby: 1. my; 2. wy; 3. oni, one.
W języku polskim wyróżnia się również trzy czasy, co jednak w porównaniu z innym językami jest liczbą niewielką. Wyodrębniamy następujące czasy: przeszły, teraźniejszy oraz przyszły. Przy odmianie przez każdego z nich możemy dokonać podziału na liczbę pojedynczą i mnogą, które jak wiemy dzielimy na osoby.
Kolejnym pogrupowaniem jest podział na tryby. Wyróżniamy tryby: oznajmujący (w niektórych źródłach nazywany też orzekającym), przypuszczający oraz rozkazujący. Na czasy podzielić można tylko tryb oznajmujący, natomiast wszystkie tryby da się podzielić na liczby i osoby.
Jak wcześniej wspomniałem, czasownik odmienia się także przez strony i aspekty, ale tym oraz rozróżnieniem czasowników regularnych i nieregularnych zajmiemy się później.
Na tym etapie możemy już przystąpić do najprostszej odmiany czasownika, czyli odmiany przez liczby i osoby w trybie oznajmującym i czasie teraźniejszym. Poniżej odmiana w opisany wyżej sposób czasownika „chodzić”.
„CHODZIĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
(ja) chodzę
(ty) chodzisz
(on, ona, ono) chodzi
LICZBA MNOGA
(my) chodzimy
(wy) chodzicie
(oni, one) chodzą
Wyżej zaprezentowana koniugacja jest jej najprostszą postacią. Warto tutaj zauważyć, że w 1. os. l. Poj czasu teraźniejszego występuje końcówka „-ę”, jeśli ten sam czasownik w swojej odmianie w 2 os. l poj. czasu teraźniejszego przyjmuje końcówkę: „-isz”, „-ysz” lub „-esz”. W 1. os. l. mn. czasu teraźniejszego czasowniki przyjmują końcówkę „-my”, w 2. os. l. mn. końcówkę „-cie”, a w 3. os. l. mn. końcówkę „-ą”. Poniżej jeszcze dla przykładu odmiana czasownika „rozumieć”.
„ROZUMIEĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
rozumiem
rozumiesz
rozumie
LICZBA MNOGA
rozumiemy
rozumiecie
rozumieją
W przypadku liczby mnogiej czasownik przybiera takie końcówki, jak opisałem powyżej. Inaczej jest w przypadku 1. os. l. poj., ponieważ w drugiej osobie przybiera końcówkę „-esz”.
Możemy teraz przejść do odmiany czasowników w trybie oznajmującym w pozostałych liczbach. Poniżej odmiana czasownika „lubić” w trybie oznajmującym we wszystkich czasach.
„LUBIĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS PRZESZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
lubiłem/lubiłam
lubiłeś/lubiłaś
lubił/lubiła/lubiło
LICZBA MNOGA
lubiliśmy/lubiłyśmy
lubiliście/lubiłyście
lubili/lubiły
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
lubię
lubisz
lubi
LICZBA MNOGA
lubimy
lubicie
lubią
CZAS PRZYSZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
będę lubił/lubiła (lubić)
będziesz lubił/lubiła (lubić)
będzie lubił/lubiła/lubiło (lubić)
LICZBA MNOGA
będziemy lubili/lubiły (lubić)
będziecie lubili/lubiły (lubić)
będą lubili/lubiły (lubić)
W 1. os. l. Poj. czasu przeszłego czasowniki przyjmują końcówkę „-em” lub „-am” w zależności od rodzaju. W drugiej osobie jest to końcówka „-eś” lub „-aś”. Należy też odnieść się do czasu przyszłego złożonego (o typach czasu przyszłego później). Można używać odmienionej formy czasownika „być” z formą osobową lub nieosobową. Ważne jest jednak, aby w takiej sytuacji nie zmieniać form w tej samej koniugacji. Poniżej jeszcze jedna przykładowa koniugacja na wzór poprzedniej.
„SIEDZIEĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS PRZESZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
siedziałem/siedziałam
siedziałeś/siedziałaś
siedział/siedziała/siedziało
LICZBA MNOGA
siedzieliśmy/siedziałyśmy
siedzieliście/siedziałyście
siedzieli/siedziały
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
siedzę
siedzisz
siedzi
LICZBA MNOGA
siedzimy
siedzicie
siedzą
CZAS PRZYSZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
będę siedział/siedziała (siedzieć)
będziesz siedział/siedziała (siedzieć)
będzie siedział/siedziała/siedziało (siedzieć)
LICZBA MNOGA
będziemy siedzieli/siedziały (siedzieć)
będziecie siedzieli/siedziały (siedzieć)
będą siedzieli/siedziały (siedzieć)
Teraz możemy zająć się prawie pełną koniugacją czasownika, czyli dołączamy tryby: przypuszczający i rozkazujący. Na początek czasownik „mieszkać”.
„MIESZKAĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS PRZESZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
mieszkałem/mieszkałam
mieszkałeś/mieszkałaś
mieszkał/mieszkała/mieszkało
LICZBA MNOGA
mieszkaliśmy/mieszkałyśmy
mieszkaliście/mieszkałyście
mieszkali/mieszkały
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
mieszkam
mieszkasz
mieszka
LICZBA MNOGA
mieszkamy
mieszkacie
mieszkają
CZAS PRZYSZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
będę mieszkał/mieszkała (mieszkać)
będziesz mieszkał/mieszkała (mieszkać)
będzie mieszkał/mieszkała/mieszkało (mieszkać)
LICZBA MNOGA
będziemy mieszkali/mieszkały (mieszkać)
będziecie mieszkali/mieszkały (mieszkać)
będą mieszkali/mieszkały (mieszkać)
TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY
LICZBA POJEDYNCZA
mieszkałbym/mieszkałabym
mieszkałbyś/mieszkałabyś
mieszkałby/mieszkałaby/mieszkałoby
LICZBA MNOGA
mieszkalibyśmy/mieszkałybyśmy
mieszkalibyście/mieszkałybyście
mieszkaliby/mieszkałyby
TRYB ROZKAZUJĄCY
LICZBA POJEDYNCZA
(nie da się utworzyć)
mieszkaj
niech mieszka
LICZBA MNOGA
mieszkajmy
mieszkajcie
niech mieszkają
Tutaj warto zająć się cechami charakterystycznymi w trybie przypuszczającym oraz trybie rozkazującym. Końcówki w tym pierwszym przedstawiają się następująco:
KOŃCÓWKI PRZY ODMIANIE W TRYBIE PRZYPUSZCZAJĄCYM
LICZBA POJEDYNCZA
„-bym”
„-byś”
„-by”
LICZBA MNOGA
„-byśmy”
„-byście”
„-by”
Aby utworzyć formy czasownika w trybie rozkazującym, warto zadać sobie pytanie: co rób/niech robi/róbmy/róbcie/niech robią?: przykład – co róbmy? – mieszkajmy. UWAGA: w 1. os. l. Poj. NIE MOŻNA utworzyć formy trybu rozkazującego. W 3. os. l. poj. oraz mnogiej do czasownika należy dodać partykułę „niech”. Poniżej przedstawiam jeszcze jeden przykład pełnej koniugacji czasownika.
„SZANOWAĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS PRZESZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
szanowałem/szanowałam
szanowałeś/szanowałaś
szanował/szanowała/szanowało
LICZBA MNOGA
szanowaliśmy/szanowałyśmy
szanowaliście/szanowałyście
szanowali/szanowały
CZAS TERAŹNIEJSZY
LICZBA POJEDYNCZA
szanuję
szanujesz
szanuje
LICZBA MNOGA
szanujemy
szanujecie
szanują
CZAS PRZYSZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
będę szanował/szanowała (szanować)
będziesz szanował/szanowała (szanować)
będzie szanował/szanowała/szanowało (szanować)
LICZBA MNOGA
będziemy szanowali/szanowały (szanować)
będziecie szanowali/szanowały (szanować)
będą szanowali/szanowały (szanować)
TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY
LICZBA POJEDYNCZA
szanowałbym/szanowałabym
szanowałbyś/szanowałabyś
szanowałby/szanowałaby/szanowałoby
LICZBA MNOGA
szanowalibyśmy/szanowałybyśmy
szanowalibyście/szanowałybyście
mieszkaliby/mieszkałyby
TRYB ROZKAZUJĄCY
LICZBA POJEDYNCZA
(nie da się utworzyć)
szanuj
niech szanuje
LICZBA MNOGA
szanujmy
szanujcie
niech szanują
Warto teraz przejść do analizy dwóch aspektów czasowników: dokonanego i niedokonanego. Różnicę między tymi dwoma typami omawianej części mowy można wykryć zadając sobie proste pytanie. Jeżeli czasownik odpowiada na pytanie „co robić?”, jego aspekt jest niedokonany, a jeśli odpowiada na pytanie „co zrobić?” – to dokonany. Poniżej przykłady obydwu typów czasowników:
CZASOWNIKI NIEDOKONANE: jeść, dawać, kupować, robić, płynąć, oglądać, latać;
CZASOWNIKI DOKONANE: zjeść, wygrać, kupić, zrobić, popłynąć, obejrzeć, wrócić.
Ważną zasadą jest tworzenie czasowników dokonanych od niedokonanych. Najczęściej następuje to poprzez dodanie do czasownika niedokonanego prefiksu, czyli przedrostku. Oto przykłady:
jeść – zjeść
kochać – pokochać
malować – namalować
jechać – pojechać
stać – wstać
Jest zdecydowanie najprostszy sposób tworzenia czasowników dokonanych, a w dodatku można tutaj ewidentnie zauważyć kontrast i różnicę między tymi dwoma rodzajami czasowników. Drugą możliwością utworzenia czasownika dokonanego jest zmiana sufiksu, czyli przyrostka. Oto kolejna porcja przykładów:
kupować – kupić
mówić – powiedzieć
otwierać – otworzyć
ruszać – ruszyć
sięgać – sięgnąć
Ostatnią grupą są czasowniki nieregularne pod względem aspektów, to znaczy czasowniki dokonane i niedokonane różnią się swoimi rdzeniami. Kilka przykładów:
oglądać – obejrzeć
brać – wziąć
widzieć – zobaczyć
Istotną informacją jest, iż czasowniki dokonane nie odmieniają się w czasie teraźniejszym, co sugeruje już nazwa. Dana czynność została już dokonana, zrobiona lub też dopiero będzie dokonywana, ale na pewno nie trwa ona obecnie. Kolejną różnicą w koniugacji czasowników dokonanych i niedokonanych jest fakt, że te pierwsze odmieniają się w czasie przyszłym w sposób prosty. Oznacza to, iż nie ma przed nimi dodatkowego członu w postaci odmienionego czasownika być. Oto przykłady:
„NAMALOWAĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS PRZYSZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
namaluję
namalujesz
namaluje
LICZBA MNOGA
namalujemy
namalujecie
namalują
„OBEJRZEĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS PRZYSZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
obejrzę
obejrzysz
obejrzy
LICZBA MNOGA
obejrzymy
obejrzycie
obejrzą
„POWIEDZIEĆ”
TRYB OZNAJMUJĄCY
CZAS PRZYSZŁY
LICZBA POJEDYNCZA
powiem
powiesz
powie
LICZBA MNOGA
powiemy
powiecie
powiedzą
Jak już pokazałem, czasowniki dokonane i niedokonane i ich inna budowa, wywołuje zmiany w koniugacji czasowników w czasie przyszłym. Z tego też powodu wyodrębniono dwa rodzaje czasów przyszłych: prosty i złożony. Pierwszych z nich składa się z jednego wyrazu, tak jak pokazałem to na przykładzie odmiany czasowników „obejrzeć”, „powiedzieć” i „namalować” i jest on charakterystyczny dla czasowników dokonanych. Drugi (złożony) składa się z dwóch wyrazów, przy czym pierwszy to odmieniony czasownik „być”, a drugi to czasownik poddany koniugacji w formie osobowej lub nieosobowej (przykłady to koniugacje wszystkich pozostałych czasowników).
Kolejną rzeczą, na którą warto zwrócić uwagę w przypadku odmiany czasowników jest to, czy są one regularne czy nieregularne. Tutaj sprawa jest jednak znacznie mniej skomplikowana. Jeżeli widzimy, że w czasie koniugacji rdzeń czasownika ulega zmianie, to z pewnością mamy do czynienia z czasownikiem nieregularnym. Przykłady czasowników nieregularnych:
być – w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego zmienia formę na „jestem”
iść – w 3. os. l. poj. czasu przeszłego zmienia formę na „szedł”
Czasowniki, którym w trakcie koniugacji nie zmienia się rdzeń, to czasowniki regularne.
Czasownik odmienia się, jak już wcześniej wspomniałem, także przez rodzaje (męski, żeński i nijaki dla liczby pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy dla liczby mnogiej). Nie zawsze jednak da się rozpoznać rodzaj czasownika poddanego koniugacji. Rodzaj rozpoznajemy w: trybie oznajmującym – czas przeszły i czas przyszły, a także w trybie przypuszczającym. W pozostałych przypadkach jest to niemożliwe.
Kolejną sprawą, którą należy omówić, jest strona czynna i bierna czasownika. Przekształcenie zdania danego w stronie czynnej w zdanie w stronie biernej polega na wyeksponowaniu informacji o przedmiocie czynności, a nie jak w przypadku zdania w stronie czynnej – wykonawcy czynności. Oto kilka przykładów zdań w stronie czynnej i ich przekształceń na stronę bierną.
Przykłady zdań w obu formach: Tomek pokroił warzywa do sałatki.
Warzywa do sałatki zostały pokrojone przez Tomka.
Michał i Ania kupili drożdżówki.
Drożdżówki zostały kupione przez Michała i Anię.
Mama upiekła przepyszny chleb.
Przepyszny chleb został upieczony przez mamę.
Pan Kowalski maluje obraz.
Obraz jest malowany przez Pana Kowalskiego.
Dzieci w przedszkolu zjedzą słodkie lizaki.
Słodkie lizaki zostaną zjedzone przez dzieci w przedszkolu.
FORMY NIEOSOBOWE CZASOWNIKA
Czasowniki w formie nieosobowej to takie, w których nie można wskazać wykonawcy czynności. Pierwszą i jednocześnie najczęściej spotykaną formą nieosobową czasownika jest bezokolicznik. Bezokoliczniki mogą być zakończone na „-ć” lub znacznie rzadziej na „-c”, na przykład: robić, biec, trzymać, ulec. Drugą możliwą opcją są czasowniki zakończone na „-no” lub „-to”, na przykład: zdobyto, rozdano, zjedzono, podarto. Ostatnią opcją jest czasownik połączony z zaimkiem zwrotnym „się”, np. mówi się, robi się, czyta się.
FORMY ODCZASOWNIKOWE
Do najpopularniejszych form odczasownikowych należą imiesłowy oraz rzeczowniki odczasownikowe. Przybierają one postać bardzo podobną do czasowników, ponieważ są od nich tworzone, ale z pewnością nie należy mylić ze sobą samego czasownika z formami odczasownikowymi. Przykłady imiesłowów: zdobywszy, szanowany, kochający, robiąc. Przykłady rzeczowników odczasownikowych: pływanie, jedzenie.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!