Dopełniacz
DEKLINACJA:
Chcąc omówić Dopełniacz, warto zacząć od wyjaśnienia fundamentalnych kwestii dotyczących deklinacji, czyli odmiany przez przypadki. Termin „deklinacja” wywodzi się z łacińskiego słowa „declinare”, co oznacza „odmieniać”. Według słownika PWN „deklinacja to zespół form fleksyjnych wyrazów odmieniających się w określony sposób”. Przypadek z kolei to kategoria gramatyczna.
Odmianie przez przypadki podlegają: rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, zaimki rzeczowne, zaimki przymiotne, zaimki liczebne oraz liczebniki. W więc jest to naprawdę spora ilość słów.
ROLA DEKLINACJI:
System deklinacyjny jest używany do ustalenia właściwych relacji poszczególnych wyrazów w zdaniu. Odmiana przez przypadki jest jednym z najistotniejszych procesów w naszym języku, bez niej komunikat stałby się niejasny, a nawet niezrozumiały. Przypadki służą do wyrażania stosunków zachodzących między składnikami wypowiedzenia. Odmiany przez przypadki uczą się intuicyjnie już małe dzieci, które nie potrafią jeszcze czytać i pisać. Pięciolatek powie „podaj książkę”, a nie „podaj książka”. Mimo iż jest to dla Polaków proces dość łatwy w zrozumieniu, istnieje spora grupa wyrazów, która odmienia się dość nietypowo. Dla obcokrajowca, który rozpoczyna naukę naszego języka, deklinacja (obok gramatyki) mieści się na piedestale rzeczy najtrudniejszych do przyswojenia. W języku angielskim na przykład nie ma takiego systemu deklinacji jak u nas, zastąpiły go tak zwane konstrukcje analityczne. W języku węgierskim z kolei występuje ponad dwadzieścia przypadków!
RODZAJE DEKLINACJI:
1. Każda odmienna część mowy podlega deklinacji. Biorąc pod uwagę zasób form odmiany i cechy owych form, rozróżniamy trzy podstawowe typy deklinacji:- a) deklinacja rzeczownikowa: obejmuje rzeczowniki oraz liczebniki;
– b) deklinacja przymiotnikowa: obejmuje przymiotniki, zaimki przymiotne, liczebniki; porządkowe oraz imiesłowy przymiotnikowe;
– c) deklinacja liczebnikowa: obejmuje liczebniki główne.2. Może się odbywać także poprzez liczby. Wyróżniamy:
– a) deklinacja liczby pojedynczej
– b) deklinacja liczby mnogiej
3. Rodzaj deklinowanego słowa również ma znaczenie. Rozróżniamy następujący podział:
a) deklinacja męska (on/ten):
– – typ deklinacyjny męskoosobowy (rzeczowniki twardo – i miękkotematowe); na przykład: „chłopiec”, „kolega”, „gość”, „dinozaur”, „grzyb”.
– typ deklinacyjny męskonieżywotny (rzeczowniki twardo- i miękkotematowe); na przykład: „pieniądze”, „stół”, „pień”.
b) deklinacja żeńska (ona/ta):
– klasa deklinacyjna leksemów z końcówką „-a”, (rzeczowniki twardo-, miękkotematowe i o temacie samogłoskowym); na przykład: „mama”, „pszczoła”, „konwalia”, „ciocia”, „firanka”, „filiżanka”, „pralka”.
– klasa deklinacyjna leksemów z końcówką „-ø” (wyłącznie rzeczowniki miękkotematowe); na przykład: „kość”, „mysz”, „gałąź”.
– klasa deklinacyjna leksemów z końcówką „-i” (wyłącznie rzeczowniki miękkotematowe); „gospodyni”, „pani”.
c) deklinacja nijaka (ono/to):
– klasa deklinacyjna leksemów z końcówką „-o” (rzeczowniki twardotematowe); na przykład: „okno”, „żelazko”, „radio”, „dziecko”, „drzewo”.
– klasa deklinacyjna leksemów z końcówką „-e” (rzeczowniki miękkotematowe); na przykład: „serce”, „narzędzie”, „pokłosie”.
– klasa deklinacyjna leksemów z końcówką „-ę”; na przykład: „cielę”, „imię”, „prosię”, „dziewczę”, „pisklę”.
– klasa deklinacyjna leksemów z końcówką „-um”; na przykład: „akwarium”, „terrarium”.
PRZYPADKI:
W języku polskim istnieje siedem przypadków. Możemy obok nich postawić pytania pomocnicze, ułatwiające deklinację:
Mianownik (kto? co?)
Dopełniacz (kogo? czego?)
Celownik (komu? czemu?)
Biernik (kogo? co?)
Narzędnik ((z) kim? (z) czym?)
Miejscownik (o kim? o czym?)
Wołacz (o!)
Przypadki często zapisywane są skrótami z kropką:
Mianownik: M.
Dopełniacz: D.
Celownik: C.
Biernik: B.
Narzędnik: N.
Miejscownik: Ms.
MIANOWNIK – jest najprostszym przypadkiem, ponieważ wyraz w nim występuje w formie pierwotnej, czyli nieodmienionej. Pomocniczym dodatkiem do pytań jest:„kto jest?”, „co jest?”.
Na przykład:
Liczba pojedyncza: nauczycielka / piłka
Liczba mnoga: nauczycielki / piłki
DOPEŁNIACZ – to drugi, omówiony poniżej szerzej przypadek. Jego funkcja jest posesywna (dzierżawcza), a także pełni funkcję dopełnienia bliższego. Pytania pomocnicze brzmią:
„kogo nie ma?” „czego nie ma?”
Na przykład:
Liczba pojedyncza: nauczycielki / piłki
Liczba mnoga: nauczycielek / piłek
CELOWNIK – to przypadek trzeci. Często pełni funkcję dopełnienia dalszego. Pytania, które użyjemy brzmią:
„komu się przyglądam?” „czemu się przyglądam?”
Na przykład:
Liczba pojedyncza: nauczycielce / piłce
Liczba mnoga: nauczycielkom / piłkom
Uwaga! Celownik liczby mnogiej zawsze będzie mieć końcówkę „-om”.
BIERNIK – czwarty przypadek określa zazwyczaj dopełnienie bliższe. Niekiedy może być równy dopełniaczowi i mianownikowi. Pytania:
„kogo widzę?” „co widzę?” / „kogo lubię?” „co lubię?”
Na przykład:
Liczba pojedyncza: nauczycielkę / piłkę
Liczba mnoga: nauczycielki / piłki
NARZĘDNIK – przypadek z numerem piątym w kolejności. Jest łatwy w rozpoznaniu, gdyż często występuje z przyimkami, zwłaszcza z przyimkiem „z”. Pytania pomocnicze brzmią:
„z kim idę?” „z czym idę?”.
Na przykład:
Liczba pojedyncza: (z) nauczycielką / (z) piłką
Liczba mnoga: (z) nauczycielkami / (z) piłkami
MIEJSCOWNIK – plasuje się na miejscu siódmym. Podobnie jak poprzednik, również łączy się z przyimkiem w zdaniu. Pytania:
„o kim myślę/mówię?” „o czym myślę/mówię?”
Na przykład:
Liczba pojedyncza: (o) nauczycielce / (o) piłce
Liczba mnoga: (o) nauczycielkach / (o) piłkach
WOŁACZ – siódmy, ostatni przypadek. Czasami bywa pomijany, gdyż pełni specyficzną funkcję. Służy do zawołania – bezpośredniego zwrotu do kogoś lub czegoś. Zapytamy o niego następująco:
„o mój/moja!”
Na przykład:
Liczba pojedyncza: nauczycielko! / piłko!
Liczba mnoga: nauczycielki! / piłki!
PRZYKŁADY:
Oto kilka przykładów deklinacji. Zwróć uwagę, jak zmienia się dany wyraz w przypadku, a także pod wpływem liczby.
[Liczba pojedyncza]
Mianownik →żyrandol
Dopełniacz → żyrandola
Celownik →żyrandolowi
Biernik →żyrandol
Narzędnik →żyrandolem
Miejscownik → żyrandolu
Wołacz → żyrandolu!
[Liczba mnoga]
Mianownik →żyrandole
Dopełniacz → żyrandoli
Celownik →żyrandolom
Biernik →żyrandole
Narzędnik →żyrandolami
Miejscownik → żyrandolach
Wołacz →żyrandole!
[Liczba pojedyncza]
Mianownik →jaskółka
Dopełniacz → jaskółki
Celownik →jaskółce
Biernik →jaskółkę
Narzędnik →jaskółką
Miejscownik → jaskółce
Wołacz → jaskółko!
[Liczba mnoga]
Mianownik →jaskółki
Dopełniacz → jaskółek
Celownik → jaskółkom
Biernik → jaskółki
Narzędnik → jaskółkami
Miejscownik → jaskółkach
Wołacz →jaskółki!
[Liczba pojedyncza]
Mianownik → chomąto
Dopełniacz → chomąta
Celownik →chomątu
Biernik →chomąto
Narzędnik →chomątem
Miejscownik → chomącie
Wołacz → chomąto!
[Liczba mnoga]
Mianownik →chomąta
Dopełniacz → chomąt
Celownik → chomątom
Biernik → chomąta
Narzędnik → chomątami
Miejscownik → chomątach
Wołacz → chomąta!
[Liczba pojedyncza]
Mianownik → telefon
Dopełniacz → telefonu
Celownik →telefonowi
Biernik →telefon
Narzędnik → telefonem
Miejscownik → telefonie
Wołacz → telefonie!
[Liczba mnoga]
Mianownik →telefony
Dopełniacz → telefonów
Celownik → telefonom
Biernik → telefony
Narzędnik → telefonami
Miejscownik → telefonach
Wołacz → telefony!
[Liczba pojedyncza]
Mianownik → pisklę
Dopełniacz → pisklęcia
Celownik →pisklęciu
Biernik →pisklę
Narzędnik → pisklęciem
Miejscownik → pisklęciu
Wołacz → pisklę!
[Liczba mnoga]
Mianownik →pisklęta
Dopełniacz → piskląt
Celownik → pisklętom
Biernik → pisklęta
Narzędnik → pisklętami
Miejscownik → pisklętach
Wołacz → pisklęta!
DOPEŁNIACZ:
Poznaliśmy już zasady deklinacji i zobaczyliśmy, jak wyglądają, i na jakie pytania odpowiadają poszczególne przypadki. Pora na omówienie dopełniacza. Jest to drugi, zaraz po mianowniku przypadek, który jest najczęściej używany. Bardzo rzadko jest równy formalnie mianownikowi. Dopełniacz odpowiada na pytania:
→ „kogo?”, „czego?” (nie ma) ←
KOŃCÓWKI DOPEŁNIACZA:
Najwięcej problemów sprawiają końcówki dopełniacza, kiedy zastanawiamy się, jakiej należy użyć, aby deklinacja była prawidłowa.
Końcówki dopełniacza – liczba pojedyncza:
– męskie żywotne i nijakie: końcówka „-a”
– męskie nieżywotne: końcówka „-a”/„-u”
– żeńskie: końcówka „-y”/„-i”
Końcówki dopełniacza – liczba mnoga:
– męskie twardotematowe: końcówka „-ów”
– męskie miękkotematowe: końcówka „-y”/„-i”/„-ów”
– żeńskie i nijakie, miękkotematowe: końcówka „-y”/„-i”/„-0”
– żeńskie i nijakie, twardotematowe: końcówka „-0” (końcówka zerowa)
● Rzeczowniki rodzaju męskiego w dopełniaczu, zakończone na literę „-a” znajdziemy między innymi wśród:
– nazw produktów spożywczych,
na przykład: chleb – chleba; pączek – pączka; baton – batona; cukierek – cukierka; czips – czipsa
– nazw narzędzi,
na przykład: młotek – młotka; śrubokręt – śrubokręta; klucz – klucza; kątomierz – kątomierza
– miesięcy (z wyjątkiem lutego),
na przykład: maj – maja; marzec – marca; grudzień – grudnia; kwiecień – kwietnia
– jednostek miar,
na przykład: gram – grama; kilogram – kilograma; metr – metra; decymetr – decymetra
– warzyw i owoców,
na przykład: pomidor – pomidora; banan – banana; ogórek – ogórka; bakłażan – bakłażana; brokuł – brokuła; kalafior – kalafiora
– części ciała,
na przykład: nos – nosa; oko – oka; palec – palca; brzuch – brzucha; włos – włosa
● W dopełniaczu rodzaju męskiego liczby pojedynczej używamy końcówkę „-u” w:
– skrótowcach,
na przykład: PKS – PKS-u,
– nazwach środków transportu,
na przykład: samochód – samochodu; autobus – autobusu
– rzeczownikach zbiorowych,
na przykład: tłum – tłumu;
– dniach tygodnia,
na przykład: wtorek – wtorku;
– rzeczownikach abstrakcyjnych,
na przykład: stres – stresu.
● Rodzaj żeński z kolei w liczbie pojedynczej rzeczownika w dopełniaczu otrzyma końcówkę „-i” lub „-y”.
na przykład: szafka – szafki; ulica – ulicy; lampa – lampy; kostka – kostki; telewizja – telewizji; gra – gry; myszka – myszki; kanapa – kanapy; kraina – krainy; lama – lamy.
Przykłady:
matka → matki
cytryna → cytryny
motocykl → motocykla
czereśnie → czereśni
szkoła → szkoły
zakupy → zakupów
biurko → biurka
krzesło → krzesła
trampolin → trampoliny
wieża → wieży
kościół → kościoła
zakonnica → zakonnicy
mysz komputerowa → myszy komputerowej
dziesiąty odcinek → dziesiątego odcinka
niesłuchający pies → niesłuchającego psa
płaczące niemowlę → płaczącego niemowlęcia
wciągający film → wciągającego filmu
interesująca książka → interesującej książki
FUNKCJE DOPEŁNIACZA:
Jego podstawowa funkcja jest posesywna, czyli dzierżawcza. W negatywnych zdaniach egzystencjalnych pełni funkcję podmiotu („nie ma go”), w funkcji dopełnienia bliższego zastępuje biernik w zdaniach negatywnych. Może też pełnić funkcję dopełnienia bliższego, gdy mowa o jakiejś części. Dopełniacz może czasem zastępować biernik. Dzieje się tak wówczas, gdy czasownik występuje w formie przeczącej (na przykład „nie zrobił lekcji”, „nie zaśpiewał piosenki”).
PRZYKŁADY:
Poniżej przedstawię przykłady zdań i zaznaczę znakiem „[D.]” Dopełniacz. Napiszę też dane słowo w Mianowniku. Zwróć uwagę na użycie odmienionego słowa w danym zdaniu, na jego liczbę pojedynczą i mnogą.
Kiedy wszedłem do Kościoła, zauważyłem, że nie ma mojego ulubionego księdza [D.], który zawsze grał na rekolekcjach na gitarze. W dodatku całkiem ładnie śpiewał. Chciałbym, aby było więcej tak miłych i wyluzowanych księży.[D.]
Mianownik → ksiądz
Dopełniacz liczba pojedyncza → księdza (kogo?)
Dopełniacz liczba mnoga → księży (kogo?)
Muszę przyznać, że nie odrobiłem ostatniego zadania [D.] domowego z matematyki. Po prostu zapomniałem, skupiając się na języku polskim i historii. Osobiście uważam, że nauczyciele trochę za dużo zadają zadań [D.] domowych, zwłaszcza na weekend.
Mianownik → zadanie
Dopełniacz liczba pojedyncza → zadania (czego?)
Dopełniacz liczba mnoga → zadań (czego?)
Postanowiłem upiec tort na urodziny mamy. Dodałem masę składników: mąkę, masło, jajka, proszek do pieczenia, ale niestety zapomniałem cukru [D.]! Biszkopt wyszedł mało słodki, ale udekorowałem go kremem śmietanowym. Właściwie to mamy już wystarczającą ilość cukrów [D.] w diecie.
Mianownik → cukier
Dopełniacz liczba pojedyncza → cukru (czego?)
Dopełniacz liczba mnoga → cukrów (czego?)
Filmu [D.] obyczajowego zazwyczaj nie lubię oglądać, bo mnie nudzi. Zdecydowanie bardziej lubię kino grozy i seriale z dreszczykiem. Jednak muszę przyznać, że z babcią obejrzałem kilka całkiem fajnych filmów [D.] obyczajowych.
Mianownik → film
Dopełniacz liczba pojedyncza → filmu (czego?)
Dopełniacz liczba mnoga → filmów (czego?)
Kiedy zajrzałem do salonu, nie było w nim mojego ojca [D.]. Przeszukałem cały dom, łącznie z piętrem, ale nadal go nie odnalazłem. Okazało się, że był w ogrodzie i czekał tam z upragnionym przeze mnie prezentem – hulajnogą elektryczną! Byłem bardzo szczęśliwy. Życzę wszystkim, aby mieli takich kochanych ojców [D.], jak ja!
Mianownik → ojciec
Dopełniacz liczba pojedyncza → ojca (kogo?)
Dopełniacz liczba mnoga → ojców (kogo?)
Dostałem od kolegi białego, małego szczurka [D.]. Moja mama kupiła mi drugiego, aby ten pierwszy nie był samotny i miał kompana w klatce. Nie zwróciliśmy jednak uwagi, że był to samiec i samica. Po kilku miesiącach znalazłem w klatce sześć maleńkich szczurków [D.]! Bardzo mnie to zdziwiło, ale też ucieszyło. Mogłem patrzeć, jak dorastają.
Mianownik → szczurek
Dopełniacz liczba pojedyncza → szczurka (czego?)
Dopełniacz liczba mnoga → szczurków (czego?)
Bardzo lubię mojego psa [D.] Reksa i kota [D.] Mruczka. To wspaniałe zwierzaki. Chciałbym adoptować ze schroniska kolejne, jednak mama mówi stanowczo, że psów [D.] i kotów [D.] mamy już w domu dosyć.
Mianownik → pies / kot
Dopełniacz liczba pojedyncza → psa / kota (czego?)
Dopełniacz liczba mnoga → psów / kotów (czego?)
PODSUMOWANIE:
– Deklinacja to odmiana przez przypadki.
– Deklinacji podlega każda odmienna część mowy, a więc: rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, zaimki rzeczowne, zaimki przymiotne, zaimki liczebne, a nawet liczebniki. W języku polskim mamy siedem przypadków: Mianownik [M.], Dopełniacz [D.], Celownik [C.], Biernik [B.], Narzędnik [N.], Miejscownik [Ms.], Wołacz [W.].
– Do każdego przypadku można zadać pytania pomocnicze.
– Odmiana przez przypadki jest jednym z najważniejszych procesów mowy i zapisu, który powinien znać każdy, jeśli chce być poprawnie zrozumiany.
– Dopełniacz to drugi przypadek, który odpowiada na pytanie „kogo?”, „czego?” (nie ma).
– W zależności od rodzaju, dopełniacz przybiera różne końcówki.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!