Formy czasownika
Czym jest czasownik?
Czasownik to odmienna część mowy oznaczająca czynność lub stan. Odpowiada na pytania „co robi?” i „co się z nim dzieje?”. Odmienia się przez osoby, liczby, czasy, rodzaje, tryby i strony. Przykłady czasowników: myć, biegał, bawić się, czytam, napisała, wybrałeś, śpiewaliście, została wybrana.
Czasowniki dzielą się na:
– czasowniki osobowe – wskazujące wykonawcę czynności, np. wskoczyłem (ja), zaśpiewała (ona), wymyśliliście (wy);
– czasowniki nieosobowe – nie wskazują one na wykonawcę czynności.
Czasowniki nieosobowe można z kolei podzielić na:
– bezokoliczniki – zakończone na „ć” lub „c”, np. kraść, móc, śpiewać, dbać;
– formy zakończone na „no” lub „to”, np. rozmawiano, wykrzyknięto, rozpoczęto, mówiono;
– imiesłowy, np. wypowiedziawszy, idąc, śpiewająca, umyte.
Czasowniki z partykułą „nie” piszemy zawsze rozłącznie, np. nie móc, nie rozmawiano, nie sprzedałem, nie lubi.
Odmiana czasowników
Czasowniki odmieniają się przez:
– Osoby i liczby
W języku polskim wyróżniamy dwie liczby: pojedynczą i mnogą (wskazują kolejno czy wykonawca jest jeden czy jest ich wielu). Każda z nich ma po trzy osoby (wskazują na to, kto wykonuje czynność).
Przykłady:
liczba pojedyncza: 1. osoba (ja) piszę, 2. osoba (ty) piszesz, 3. osoba (on/ona/ono) pisze;
liczba mnoga: 1. osoba (my) piszemy, 2. osoba (wy) piszecie, 3. osoba (oni/one) piszą.
Przykłady w zdaniach:
(Ja) Napisałem nową powieść o przygodach dziewczynki w magicznym świecie.
(Ja) Nie lubię, kiedy (wy) jesteście tak głośno, podczas gdy (ja) pracuję.
Ania (ona) poszła dziś po raz pierwszy na spotkanie klubu książki.
Czasy
Istnieją trzy czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły. Ostatni czas może mieć formę składającą się z jednego czasownika lub może być złożony z dwóch (czas przyszły prosty i czas przyszły złożony).
Przykłady:
czas przeszły: czytałem, rozmawiał;
czas teraźniejszy: czytam, rozmawia;
czas przyszły prosty: przeczytam, porozmawia;
czas przyszły złożony: będę czytać, będzie rozmawiać;
Przykłady w zdaniach:
Wczoraj sprzedałem moje stare książki, których już nie potrzebowałem.
Właśnie oglądam w Internecie pewien kurs informatyczny.
Martyna obiecała, że oglądnie ulubiony film Mateusza, kiedy wróci do domu.
Karolina będzie startować jutro na zawodach sportowych w pływaniu.
Sandra porozmawia jutro z koleżanką, z którą się pokłóciła.
Rodzaje
Dzielą się one na dwie grupy. Liczba pojedyncza ma trzy rodzaje (męski, żeński i nijaki), a liczba mnoga dwa (męskoosobowy i niemęskoosobowy). Występują one jedynie w czasie przeszłym i przyszłym, gdyż czasowniki w czasie teraźniejszym mają tę samą formę w każdym rodzaju.
Przykłady:
liczba pojedyncza: rodzaj męski – śpiewał, śpiewałem; rodzaj żeński – śpiewała, śpiewałam; rodzaj nijaki – śpiewało;
liczba mnoga: rodzaj męskoosobowy – śpiewali, śpiewaliśmy; rodzaj niemęskoosobowy – śpiewały, śpiewałyśmy;
czas teraźniejszy: rodzaj męski – śpiewa, śpiewam; rodzaj żeński – śpiewa, śpiewam; rodzaj nijaki – śpiewa.
Przykłady w zdaniach:
Śpiewałem w chórze na wczorajszym spektaklu muzyczno-teatralnym. (czas przeszły, rodzaj męski)
Andżelika tańczy w tej chwili na scenie w pobliskim teatrze. (czas teraźniejszy, rodzaj żeński)
Karol tańczy, dobrze się bawiąc, na imprezie. (czas teraźniejszy, rodzaj męski)
Razem z tatą gotowaliśmy pyszny obiad dla mamy. (czas przeszły, rodzaj męskoosobowy)
Dziewczyny z mojej klasy przygotowały wigilię klasową. (czas przeszły, rodzaj niemęskoosobowy)
Tryby
Istnieją trzy tryby czasownika: oznajmujący (orzekający), rozkazujący i przypuszczający. Tryb oznajmujący informuje o czynnościach lub stanach, najczęściej w czasie teraźniejszym, jednak może zaistnieć również w czasie przeszłym lub przyszłym. Tryb rozkazujący wyraża polecenia, rozkazy, prośby. Nie występuje ty pierwsza osoba liczby pojedynczej, a w trzecich osobach obu liczb dodajemy partykułę „niech”. Tryb przypuszczający informuje o czynności lub stanie, która nie ma miejsca w rzeczywistości – przypuszcza się co może się stać.
Przykłady:
tryb oznajmujący (orzekający): uczysz się;
tryb rozkazujący: ucz się;
tryb przypuszczający: uczyłbyś się.
Przykłady w zdaniach:
Karol uczy się na jutrzejszy sprawdzian. (tryb oznajmujący)
Jutro idę do kina na nową komedię romantyczną. (tryb oznajmujący)
Otwórz drzwi. (tryb rozkazujący)
Przeczytaj notatki jeszcze raz. (tryb rozkazujący)
Gdybyś nie grał w gry przez tak długi czas, to prawdopodobnie zdążyłbyś zrobić zadanie domowe. (tryb przypuszczający)
Gdybym przyszła pięć minut wcześniej, może zdążyłabym na autobus. (tryb przypuszczający)
Strony
Czasowniki mogą występować w dwóch stronach: czynnej lub biernej. W stronie czynnej podmiot jest wykonawcą czynności. W stronie biernej podmiot jest obiektem czynności. W stronie zwrotnej podmiot zarówno odbiera, jak i wykonuje czynność.
Przykłady:
strona czynna: rozbił, rozbiłem;
strona bierna: został rozbity;
Przykłady w zdaniach:
Maksymilian rozbił swój ulubiony kubek. (strona czynna)
Kubek został rozbity przez Maksymiliana (strona bierna)
Oglądnąłem wczoraj film animowany o Czerwonym Kapturku. (strona czynna)
Film animowany o Czerwonym Kapturku został oglądnięty przeze mnie wczoraj. (strona bierna)
Czasowniki dzielą się na przechodnie i nieprzechodnie ze względu na stronę. Czasowniki przechodnie to takie, które tworzą stronę bierną, np. rozbić (strona czynna) – jest rozbity (strona bierna). Czasowniki nieprzechodnie natomiast to takie, które nie posiadają strony biernej, np. hałasować, iść, siedzieć.
Czasowniki zwrotne
Czasowniki zwrotne to takie czasowniki, w których podmiot zarówno odbiera, jak i wykonuje czynność, np. rozbił się. Łatwo je rozpoznać, gdyż często w ich konstrukcji występuje słowo „się”. Jednak trzeba uważać na to, gdyż nie zawsze czasownik z „się” jest czasownikiem zwrotnym, np. uśmiechać się, gdyż nie możemy uśmiechać kogoś.
Przykłady w zdaniach:
Kubek rozbił się.
Marta czesze się.
Przygotowałem się na to.
Oboczności
Czasownik podczas odmiany zmienia swoją formę. Występuje w nim temat, który nie zmienia swojej formy w większości przypadków, np. LICZyć – LICZę – LICZysz – LICZymy. Występują natomiast oboczności, którymi są zmiany głosek w temacie, np. piec – pieczesz – piekę.
Czasowniki niewłaściwe
W języku polskim występuje grupa czasowników niewłaściwych, czyli takich, które występują zawsze w tej samej formie (nie podlegają odmianie), np. trzeba, wolno, warto, można, słychać.
Przykłady w zdaniach:
Nie wolno dotykać niebezpiecznych zwierząt w zoo.
Trzeba nauczyć się na jutrzejszy sprawdzian z matematyki.
Uderzenie pioruna słychać na odległość do kilkudziesięciu kilometrów.
Nie słychać mnie, kiedy rozmawiam przez telefon.
Warto przeczytać tę lekturę, gdyż jest bardzo wartościowa i można się z niej wiele nauczyć.
Aspekty czasownika
Aspekty dzielą się na: dokonane i niedokonane. Czasowniki dokonane przedstawiają czynność, która się zakończyła, została już definitywnie wykonana (napisać, przeczytać, wrócić). Niedokonane przedstawiają czynność, która jeszcze trwa lub powtarza się (pisać, czytać, wracać).
Dla ułatwienia można przypisać sobie do nich pytania: czasowniki dokonane będą odpowiadać na pytanie „Co robić?”, a niedokonane na „Co zrobić?”. Formy dokonane odmieniają się przez czas przeszły, teraźniejszy i przyszły, a formy niedokonane tylko przez czas przeszły i przyszły.
Przykłady:
Czasowniki niedokonane, np. pisać, śpiewać, jeść, grać, sprzątać.
Przykład zastosowania pytania pomocniczego: Co robić? – pisać, np. (co robię?) Piszę list do babci.
Przykładowa odmiana przez czasy w 1. os. l. poj.: czas przeszły – pisałem, czas teraźniejszy – piszę, czas przyszły –będę pisał.
czasowniki dokonane, np. napisać, zaśpiewać, zjeść, pograć, sprzątnąć.
Przykład zastosowania pytania pomocniczego: Co zrobić? – napisać, np. Muszę (co zrobić?) napisać list do babci.
Przykładowa odmiana przez czasy w 1. os. l. poj.: czas przeszły – napisałem, czas przyszły – napiszę.
Czasowniki dokonane i niedokonane tworzą pary, które różnią się przedrostkiem, przyrostkiem lub tematem. Najczęściej czasowniki dokonane tworzy się od niedokonanych poprzez dodanie przedrostka (jeść – zjeść). Rzadziej tworzy się je poprzez dodanie przyrostka lub zmiany tematu (częściowej lub całkowitej, np. kupować – kupić, mówić – powiedzieć.
Istnieją też wyjątki, które nie mają form dokonanych, np. móc, stać, musieć, wiedzieć.
Bezokoliczniki
Bezokolicznik to nieosobowa i nieodmienna forma czasownika, wyrażająca czynność lub stan bez określania osoby, liczby, czasu, trybu czy rodzaju. Są zakończone na „ć” lub „c” i wyrażają one aspekt czasownika, np. pisać (aspekt niedokonany) lub napisać (aspekt dokonany). Są używane głównie w słownikach (słownikowe formy czasowników). Przykłady bezokoliczników: kochać, mówić, przemówić, odwołać, biegać, iść, móc.
Czasowniki zakończone na „no” lub „to”
Czasowniki te to nieosobowe formy czasowniki. Tworzy się je poprzez dodanie do czasownika końcówki „no” lub „to”, np. kupić – kupiono, szyć – szyto. Występują one w zdaniach bezpodmiotowych. Używane są one, gdy podmiot jest: nieznany, ogólny lub trudny do ustalenia i nieistotny. Istnieją także czasowniki, od których nie można utworzyć tych form. Są to „móc” i „być”.
Przykłady:
Wczoraj w nocy rozbito okno w sklepie.
Nie odnaleziono jeszcze tej zaginionej dziewczyny.
Przegłosowano Tomka na przewodniczącego klasy.
Zamknięto ulubione kino mieszkańców tego miasteczka.
Zaproponowano Marcelinie pracę w biurze.
Imiesłowy
Imiesłów to forma gramatyczna pochodząca od czasownika. Jest nieosobowy. Imiesłowy w języku polskim można podzielić na dwie grupy:
imiesłów przymiotnikowy (idący, krzycząca, uleczone),
imiesłów przysłówkowy (idąc, krzycząc, uleczywszy, poszedłszy).
Imiesłów przymiotnikowy
Imiesłów przymiotnikowy to nieosobowa forma czasownika, która ma pewne cechy przymiotnika i tak jak on, odmienia się przez liczby, rodzaje i przypadki, jednakże nie stopniuje się. Imiesłowy przymiotnikowe dzielimy na:
czynne, np. pisząca, piszący, piszące;
bierne, np. pisany, pisana, pisane.
Imiesłów przymiotnikowy czynny określa czynność, która dzieje się w tym samym momencie, co czynność określana przez orzeczenie. Imiesłowy te tworzy się od czasowników niedokonanych poprzez dodanie jednej z końcówek: „ąca”, „ący” lub „ące”, np. rozumiejąca, czytający, biegające.
Przykłady:
Oglądająca film Teresa, jadła popcorn, siedząc na kanapie.
Kamil czytający książkę, leżał na kanapie.
Biegające dziecko potknęło się i upadło na kolana.
Słuchający muzykę Gabriel, odrabiał zadanie domowe.
Podbiegający do mnie pies, cały czas szczekał.
Imiesłów przymiotnikowy bierny odnosi się do podmiotu. Tworzy się je od czasowników, które posiadają stronę bierną, więc nie zawsze da się utworzyć ten imiesłów. Zwykle tworzy się go poprzez dodanie końcówki: „ny”, „na”, „ne”, „ty”, „te” lub „ta”, np. umyty, czytana, umyte, zrobione.
Przykłady:
Zadanie zostało zrobione przez mamę Kasi.
Ubrudzony w błocie piesek został wczoraj umyty.
Książka była czytana przez Kamila.
Dziecko zostanie umyte po przyjściu do domu.
Kolędy będą śpiewane na dzisiejszej Wigilii.
Jutro będzie to zrobione.
Mogą występować trudności z rozpoznaniem imiesłowu przymiotnikowego, gdyż odpowiada on na te same pytania, co przymiotnik (jaki? jaka? jakie?). Należy w takim przypadku znaleźć wyraz, od którego pochodzi, i jeśli jest czasownikiem, to jest to imiesłów przymiotnikowy, np. czytający – czytać, umyty – umyć. Często też pomagają nam czasowniki posiłkowe, gdyż wyrazy jak „zostać”, „być” często stoją przy imiesłowach przymiotnikowych biernych, co pozwala nam odróżnić imiesłów od przymiotnika.
Imiesłowy przymiotnikowe z partykułą „nie” pisze się łącznie, np. nierozumiejący, nieczytająca, niebiegające, niezrobione, nieumyty, nieczytana.
Imiesłów przysłówkowy
Imiesłów przysłówkowy to bezosobowa forma czasownika, która ma cechy przysłówka i podobnie jak on jest nieodmienna. Występują one często w wypowiedzeniach złożonych z imiesłowowym równoważnikiem zdania. Wyróżnić można dwa rodzaje tej formy czasownika:
imiesłów przysłówkowy współczesny, np. robiąc, idąc, pisząc;
imiesłów przysłówkowy uprzedni, np. zjadłszy, wysprzątawszy.
Imiesłów przysłówkowy współczesny stosuje się do opisania czynności, która trwa podczas wykonywania innej czynności. Są one tworzone od czasowników niedokonanych, poprzez dodawanie do nich przyrostka „ąc”, np. pisząc, czytając, wracając, jedząc, słuchając.
Przykłady:
To było tak proste, że nie ucząc się, zdałem ten sprawdzian.
Bartłomiej, przechodząc obok sklepu, zauważył swoją koleżankę ze szkoły.
Byłem bardzo znudzony, oglądając ten film.
Imiesłów przysłówkowy uprzedni stosuje się do opisania czynności, która zdarzyła się wcześniej niż ta wskazane przez czasownik w formie osobowej. Są one tworzone od czasowników dokonanych, poprzez dodawanie przyrostka:
po samogłoskach – „wszy”, np. napisawszy, przeczytawszy, wróciwszy;
po spółgłoskach – „łszy”, np. przyszedłszy, zjadłszy, usiadłszy.
Przykłady:
Przeczytawszy tę książkę, zdrzemnąłem się.
Karolina, napisawszy wypracowanie na polski, poszła do swojej najlepszej przyjaciółki.
Nie mogłem doczekać się na spotkanie ze znajomymi, przyszedłszy na miejsce spotkania przed czasem.
Imiesłowy przysłówkowe z partykułą „nie” pisze się rozłącznie, np. nie przyszedłszy, nie pokochawszy, nie jedząc, nie słuchając.
Częste błędy popełniane w wypowiedzeniach z imiesłowami przysłówkowymi:
Imiesłów przysłówkowy razem ze wszystkimi jego określeniami należy oddzielić przecinkiem (lub przecinkami) od reszty zdania głównego.
W wypowiedzeniu, w którym występuje imiesłów przysłówkowy, musi występować zgodność podmiotów, czyli wykonawca czynności musi być ten sam, zarówno dla orzeczenia, jak i imiesłowu przysłówkowego. Przykład:
Idąc do szkoły, padał śnieg. (jest to zdanie niepoprawne, gdyż wynika z tego, że to śnieg szedł do szkoły, poprawnie można zapisać to w ten sposób: „Kiedy szedłem do szkoły, zauważyłem, że padał śnieg.” lub „Idąc do szkoły, zauważyłem padający śnieg.”)
Będąc przy imiesłowach przysłówkowych można wspomnieć o imiesłowowym równoważniku zdania. Jest to wypowiedzenie, w którym nie ma orzeczenia, a zamiast niego jest imiesłów przysłówkowy. Występują one w wypowiedzeniach złożonych i zastępują one zdania podrzędne w zdaniach podrzędnie złożonych.
Przykład:
Idąc przez gęsty las, potknąłem się o duży kamień. („Idąc przez gęsty las” jest imiesłowowym równoważnikiem zdania i zastępuje on zdanie podrzędne w tym wypowiedzeniu, a „potknąłem się o duży kamień” zawiera osobową formę czasownika, będąc zdaniem nadrzędnym. Po zamianie imiesłowu na formę osobową czasownika otrzymamy: „Gdy szedłem przez gęsty las, potknąłem się o duży kamień”, a wtedy wyraźniej widzimy, że pierwsza część zdania do przecinka to zdanie podrzędne, a druga – nadrzędne. Innymi słowy, zdanie podrzędne określa zdanie nadrzędne, np. „Potknąłem się o duży kamień” (kiedy?) „Gdy szedłem przez gęsty las”)
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!