Głoski dźwięczne
GŁOSKI DŹWIĘCZNE
W tej pracy zostanie wyjaśnione, czym są oraz czym się charakteryzują głoski dźwięczne.
Jednak na początku warto przypomnieć sobie kilka podstawowych wiadomości dotyczących budowy aparatu mowy, a także ogólnego pojęcia głosek.
LITERA, GŁOSKA, SYLABA, WYRAZ, ZDANIE
– Litera – znak graficzny będący najmniejszą niepodzielną częścią wypowiedzi pisemnej (przykład: D-z-i-s-i-a-j-H-e-l-e-n-k-a-p-r-z-y-t-u-l-i-ł-a-P-a-w-ł-a.)- Głoska – najmniejszy, niepodzielny dźwięk mowy, który da się wyodrębnić słuchem (przykład: Dzi-i-si-a-j-H-e-l-e-n-k-a-p-rz-y-t-u-li-i-ł-a-P-a-w-ł-a.)- Sylaba – część wyrazu lub wyraz zawierające jedną samogłoskę lub dyftong wymawiane jako jedna całość (przykład: Dzi-siaj-He-len-ka-przy-tu-li-ła-Pa-wła.)- Wyraz – ciąg liter posiadający własne i pełne znaczenie, nie da się go podzielić na mniejsze wyrazy (przykład: Dzisiaj-Helenka-przytuliła-Pawła.)- Zdanie – zespół wyrazów powiązanych zależnościami i zawierający orzeczenie (przykład: Dzisiaj Helenka przytuliła Pawła.).
GŁOSKA A LITERA
Podstawowe różnice:
– głoskę słyszymy i wymawiamy, a litery widzimy i zapisujemy;
– głoska to dźwięk, a litera to znak graficzny.
Najważniejsze zasady:
Jedna głoska może być oznaczeniem połączonych liter, czyli dwuznakiem.
Litera „i”:
– występuje jako samogłoska, gdy znajduje się przed spółgłoską (np. zi – i – m – a) oraz kiedy znajduje się na końcu wyrazu (np. m- a – ki – i)- nie oznacza samogłoski, gdy występuje przed samogłoską (np. ci – a – s – t – k – o)- zawsze oznacza miękkość poprzedzającej spółgłoski.
Przykłady:
– podział na litery: m-o-t-y-l, podział na głoski: m-o-t-y-l- podział na litery: c-h-r-z-ą-s-z-c-z, podział na głoski: ch-rz-ą-sz-cz- podział na litery: s-z-c-z-y-p-c-z-y-k-i, podział na głoski: sz-cz-y-p-cz-y-k-i- podział na litery: c-h-r-z-ą-s-t-k-a, podział na głoski: ch-rz-ą-s-t-k-a- podział na litery: n-i-a-n-i-a, podział na głoski: ń-a-ń-a- podział na litery: d-z-i-u-r-a, podział na głoski: dź-u-r-a- podział na litery: w-i-t-a-m-i-n-a, podział na głoski wi-i-t-a-mi-i-n-a.
BUDOWA APARATU MOWY
Aby dobrze zapoznać się z tym tematem należy w pierwszej kolejności przeanalizować system działania i budowę aparatu mowy. Na aparat mowy składają się narządy mowy, czyli grupa organów, która powoduje wytworzenie i wydobycie dźwięku mowy. Wyróżniamy trzy grupy spośród narządów aparatu mowy, są to:
– aparat oddechowy – płuca, przepona, tchawica oraz oskrzela
– aparat fonacyjny – w krtani składającej się z chrząstek i mięśni rozpięte pomiędzy chrząstką tarczowatą a wyrostkami na ruchomych nalewkowatych chrząstką znajdują się więzadła głosowe. Tworzą one łącznie z fałdami śluzówki parzyste fałdy głosowe mogące zmieniać swoje położenie. Krawędzie tych fałd stanowią więzadła głosowe. Natomiast szpara pomiędzy więzadłami to szpara głosowa. Sposób ułożenia więzadeł jest bardzo ważny i ma spory wpływ zarówno na mówienie, jak i oddychanie. Podczas spokojnego oddechu i wymowy głosek bezdźwięcznych więzadła są rozchylone. Natomiast w trakcie wymowy dźwięcznych elementów mowy więzadła na przemian rozsuwają się i zsuwają.
– aparat artykulacyjny – jest to ta część aparatu mowy, która modyfikuje bezpośrednio strumień powietrza i obejmuje znajdujące się powyżej krtani narządy jam przewodu oddechowego (jama nosowa, jama gardłowa i jama ustna). Wszystkie te narządy da się pogrupować w zależności od tego, czy są ruchome czy nie. Narządy ruchome to między innymi: żuchwa, podniebienie miękkie z języczkiem, język oraz wargi. Natomiast narządy nieruchome to na przykład: podniebienie twarde, dziąsła, zęby. Każdy z wymienionych powyżej narządów w zależności od swojego ustawienia wywołuje inną barwę dźwięku, która dociera do uszu człowieka.JAK POWSTAJĄ GŁOSKI?
Wskutek przepływu powietrza z płuc przez tchawice do górnych narządów mowy, gdzie jest przekształcane, powstaje dźwięk. Dane narządy poprzez odpowiednie ułożenie, otwieranie i zamykanie się oraz blokowanie i uwalnianie strumienia powietrza tworzą odpowiednie warunki do wydobycia określonej głoski.
Głoska to najmniejszy możliwy do usłyszenia i występujący pojedynczo dźwięk mowy.
Głoski dzielimy na:
spółgłoski – dźwięk harmoniczny, w trakcie artykulacji powietrze przepływa przez kanał, ale napotyka przeszkody takie jak zwarcie bądź zbliżenie.
samogłoski – dźwięk harmoniczny i nieharmoniczny; mają zdolność tworzenia sylab; w trakcie którego artykulacji powietrze przepływa przez otwarty kanał.
Ponadto te dwie grupy dzielą się na jeszcze mniejsze zespoły:
1.spółgłoski
1a. podział ze względu na ułożenie wiązadeł głosowych:- dźwięczne – wiązadła głosowe przy ich wymawianiu są zsunięte – b, d, g, w, z, ź, ż (rz), dz, dź, (dzi), dż, m, n, l, ł, r.- bezdźwięczne – więzadła głosowe przy ich wymawianiu nie są zsunięte – p, t, k, f, s, ś, sz, c, ć, cz, ch (h).1b. podział ze względu na ułożenie języka:
– twarde – środkowa część języka podczas ich wymawiania nie jest uniesiona – np. b, f, ch (h), m, p.- miękkie – środkowa część języka podczas ich wymawiania jest uniesiona – np. ć, ń, zi, j, gi.1c. podział ze względu na sposób ułożenia podniebienia miękkiego względem jamy nosowej:
– ustne – podniebienie miękkie podczas ich wymawiania zasłania wlot do jamy nosowej.- nosowe – podniebienie miękkie podczas ich wymawiania nie zasłania wlotu do jamy nosowej.2.samogłoski:
– -ustne – a, e, e, i, o, u (ó), y
– -nosowe – ą, ęGŁOSKI DŹWIĘCZNE
Dźwięczność to jedna z cech artykulacji głosek, która jest związana z pracą głosek. To dzięki niej jesteśmy w stanie wyróżnić głoski dźwięczne i głoski bezdźwięczne.
W języku polskim dźwięczność pełni funkcję rozróżniania fonemów, czyli wyrazów pary minimalnej (przykład: „kosa” i „koza”), które różnią się jedynie dźwięcznością jednej głoski, a także różnią się znaczeniem (z czego w naszym przykładzie wynika, że „s” i „z” są oddzielnymi fonemami).
GŁOSKA DŹWIĘCZNA A GŁOSKA BEZDŹWIĘCZNA
Skupmy się na podziale głosek na dźwięczne i bezdźwięczne. Jak już wcześniej zostało wspomniane podział na głoski dźwięczne i bezdźwięczne wynika z ułożenia wiązadeł głosowych. Aby sprawdzić, czy dana głoska jest dźwięczna czy też bezdźwięczna należy jedynie przyłożyć palce do szyi na wysokości krtani i wypowiedzieć daną głoskę w izolacji, co oznacza, że w taki sposób, by zabrzmiała wyłącznie ta głoska, czyli na przykład, zamiast wypowiedzieć „tyyy…” powiemy po prostu krótkie „t”. Jeśli w trakcie wymowy pod palcami czujemy drganie, to oznacza, że głoska jest dźwięczna, a jeśli nie – bezdźwięczna.
W tym podziale można odnaleźć tzw. pary głosek, czyli odpowiadające sobie głoski dźwięczne i bezdźwięczne:
b – p
d – t
g – k
w – f
z – s
ź – ś
ż – sz
dz – c
dź – ć
dż – cz
Zapis spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych na końcu i w środku wyrazu w większości przypadkach nie zależy od wymowy. Dlatego z tego powodu, aby upewnić się, jaką głoskę trzeba napisać na końcu lub w środku danego wyrazu, należy:
1. Zmienić jego przypadek:
Przykład (liczba czy liczpa):
Dopełniacz: liczby
Celownik: liczbie
Biernik: liczbę
Narzędnik: liczbą
Miejscownik: liczbie
Wołacz: liczbo
2. Zmienić jego liczbę
Przykład (liczba czy liczpa):
Liczba – liczby
3. Znaleźć jego wyraz pokrewny:
Przykład (liczba czy liczpa):
liczebny
liczbowy
Jeśli odmienimy wyraz „liczba” przez przypadek, liczbę lub znajdziemy od niego wyraz pokrewny już wyraźnie możemy usłyszeć, że w tym wyrazie jest głoska „b”, a nie „p”.
A więc ten wyraz, mimo że mówimy „liczpa” to zapiszemy jako „liczba”.
Spółgłoski dźwięczne, które mają swoje odpowiedniki i stoją na końcu wyrazu zawsze wypowiemy inaczej niż to zapiszemy, czyli wymówimy jako bezdźwięczne, a zapiszemy jako dźwięczne (przykłady: zapiszemy: mróz – wypowiemy: mrós; zapiszemy: ryż – wypowiemy: rysz).
Natomiast te spółgłoski, które nie mają swojego odpowiednika zapiszemy tak samo, jak i wypowiemy dany wyraz (przykłady: zapiszemy: rower i wypowiemy: rower; zapiszemy: parasol i wypowiemy: parasol).
A także w przypadku, gdy w danym wyrazie znajdują się obok siebie głoska dźwięczna i głoska bezdźwięczna, które mają swój odpowiednik to obie stają się bezdźwięczne (przykład: babka – wymawiamy: bapka) bądź dźwięczne (przykład: liczba – wymawiamy: lidżba).
PODSUMOWANIE
Głoska to najmniejszy dźwięk mowy, który nie jest podzielny, jednak da się go wyodrębnić słuchem.
Głoski dźwięczne to b, w, d, dz, z, dż, ż, rz, ź, g, l, ł, m, n, ń, r, a, e, i, o, u, y;
Głoski dźwięczne od głosek bezdźwięcznych różnią się tym, że podczas wymowy danej głoski, gdy wiązadła głosowe są rozsunięte, a powietrze przepływa przez nie swobodnie, przy czym nie powodują drgań to jest to głoska bezdźwięczna, a jeśli wiązadła głosowe są zbliżone, przy czym drgają pod wpływem przechodzącego przez nie powietrza to jest to głoska dźwięczna.
ZAPAMIĘTAJ!!! Głoski dźwięczne, ponieważ dźwięczą (drgają przy ich wymowie), głoski bezdźwięczne, ponieważ nie dźwięczą (nie drgają przy ich wymowie).
Mam nadzieję, że jeśli to czytacie zapamiętaliście powyższe informacje. Możecie to sprawdzić poprzez rozwiązanie poniższych zadań.
Zadanie 1.
Utwórz nowe wyrazy, zmieniając spółgłoski dźwięczne na odpowiadające im głoski bezdźwięczne.
głos – __________;
nuda – __________;
zmoczy – __________;
bark – __________;
domek – __________;
życie – __________;
piórko – __________;
medal – __________;
biec – __________;
brać – __________;
dom – __________;
dama – __________;
bas – __________;
wrak – __________;
dobór – __________;
waza – __________;
kod – __________;
działo – __________;
żal – __________;
gazeta – __________;
Zadanie 2.
Poniższe wyrazy wypowiedz na głos i wstaw w luki odpowiednie głoski i uzasadnij, dlaczego tak zdecydowałeś, podając dany wyraz w innym przypadku, bądź liczbie.
sa__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę d/t, ponieważ _______________.
kre__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę f/w, ponieważ _______________.
obia__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę d/t, ponieważ _______________.
gru__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę s/z, ponieważ _______________.
czoł__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę g/k, ponieważ _______________.
nó__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę sz/ż, ponieważ _______________.
pa__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę ś/ź, ponieważ _______________.
jedwa__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę b/p, ponieważ _______________.
pienią__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę c/dz, ponieważ _______________.
bie__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę g/k, ponieważ _______________.
chłó__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę d/t, ponieważ _______________.
słu__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę b/p, ponieważ _______________.
gołą__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę b/p, ponieważ _______________.
móz__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę g/k, ponieważ _______________.
drze__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę f/w, ponieważ _______________.
ga__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę s/z, ponieważ _______________.
grzy__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę b/p, ponieważ _______________.
poto__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę b/p, ponieważ _______________.
gnie__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę f/w, ponieważ _______________.
dzió__ – w podanym wyrazie należy wpisać głoskę b/p, ponieważ _______________.
Zadanie 3.
Z podanych wyrazów rozpoznaj te, których wymowa jest zgodna z pisownią.
głębszy; – kurz; – ojczym; – pismo; – prędki; – kwiat; – miska; – łódź; – bezpiecznie; – miedź; – wyprać; – krótki; – krówka; – sweter; – gniazdko; – wiedźma; – król; – kredki; – wszystko; – książka;
Zadanie 4.
W podanych tekstach uzupełnij luki odpowiednią głoską dźwięczną bądź bezdźwięczną.
Pan Alojzy był już doświa_(d/t)czonym życiem mę_(ż/sz)czyzną, miał już w końcu sporo pona_(t/d) sze_(ś/ź)ćdziesiąt lat. Jedna_(k/g) wiek w żaden sposó_(b/p) nie umniej_(sz/ż)ał jego niezwykłej osobowo_(ś/ź)ci jaką posiadał już od dziecka. Wrę_(dż/cz) przeciwnie można by nawet stwierdzić, że mijające kolejne wiosny działały na jego korzy_(ś/ź)ć… albo chociaż na korzyś_(dź/ć) jego powięk_(sz/ż)ającej się z dnia na dzień wie_(dz/c)y o świcie. Trze_(b/p)a bowiem wiedzieć, że był on niezmiernie spostrzegaw_(cz/dż)y. W ogóle jego t_(w/f)arz mogłaby się wydać postronnemu wi_(dz/c)owi dość niespotykanym zja_(w/f)iskiem, ponieważ pomimo zmar_(sz/ż)czek nie wi_(d/t)ać było na niej żadnych ozna_(k/g) starości. Jego t_(w/f)arz nie była blada, lecz rumiana z wyrazem ja_(k/g)by ciągłe_(g/k)o zachwytu światem, a w oczach nadal by_(s/z)tro spoglądają_(c/dz)ych i_(z/s)krzyły płomyki, jakie czasem trudno uch_(w/f)ycić i u osób młodych wkraczających dopiero w bie_(k/g) (ś/ź)wiata. Nie utracił on nigdy ciekawości i dociekliwości zawsze szu(k/g)ając powodu i najle_(p/b)szego rozwiązania, właściwej dro_(g/k)i. Dzię_(g/k)i niebywałej wprawie w ob_(s/z)erwowaniu i analizie jego wnio_(z/s)ki były niemalże za_(f/w)sze zgodne z prawdą. Zacho_(f/w)ania, jakie ob_(z/s)erwował mówiły mu wiele o swoich wła_(ź/ś)cicielach. Wi_(dz/c)iał, kiedy ktoś cię_(ż/sz)y się sz_(cz/dż)erze i prawdziwie, a kiedy uśmiech jest fałszywy lub stanowi jedynie maskę, za którą kryje się jak_(ż/sz)e smutne obli_(cz/dż)e. Zauwa_(ż/sz)ał równie_(ż/sz) wiele zależności pomię_(c/dz)y człowiekiem a naturą. Na przykład, jak słońce wpływa na nas_(d/t)rój duszy człowieczej i stanu jego umysłu. Albo chocia_(ż/sz)by jak wiel_(k/g)ie miasta przypominają swoją bu_(t/d)ową i konstrukcją nie_(w/f)ielkie mrowiska, a ludzie, którzy je stawiali i ci, którzy teraz (k/g)rążą po koryta(rz/sz)ach zwanych czasami uli_(c/dz)ami są odw_(z/s)orowaniem malu_(t/d)kich mrówek, które zapra_(c/dz)owane krzątają się po swoim świecie. Każdy element był nie_(z/s)wykłym zja_(w/f)iskiem, nawet ten niewiel_(k/g)i lis_(d/t)ek ma przecie_(ż/sz) swoją rolę. W_(sz/ż)ystko było tak wi_(d/t)oczne coraz bardziej z każdym dniem i łą_(cz/dż)yło się w spójną i logiczną cało_(ś/ź)ć. Chciał, pragnął wręcz czuł, że jest to jego powołaniem, aby prze_(k/g)azywać komuś te nie_(z/s)wykłe spostrze_(ż/sz)enia i o_(d/t)krycia jakich dokonywał. I może właśnie to s_(t/d)anowiła powód, dla którego pan Alojzy zos_(t/d)ał nau_(cz/dż)ycielem. Od około cztery_(dz/c)iestu już lat co_(dz/c)iennie rano przed sió_(d/t)mą ws_(t/d)awał i szyko_(w/f)ał się do swojej pracy, której tak naprawdę nie uważał za (p/b)racę, a raczej jako misję jego życia, którą spełniał z o(g/k)romną radością. Ponieważ cechowała go również pun_(k/g)tualność, miał ustalony stały plan (d/t)nia. Ani razu przez całe s(w/f)oje życie nie dał ni_(k/g)omu powo_(d/t)u do zawodu i nie spó_(ź/ś)nił się nigdy nawet o minutę. O godzinie siódmej trzydzieści w jego gra_(f/w)iku zaplanowane było wyjście z domu. Sze_(d/t)ł na pieszo do gimnazjum, w którym uczył. Dro_(g/k)a nie była dale_(k/g)a, czasu było wystar_(cz/dż)ająco dużo, a spacer s_(t/d)anowił idealną o_(k/g)azję do obserwacji. Sa_(d/t) mijany po dro_(dz/c)e wypełniony był ja_(b/p)łoniami i gru_(sz/ż)ami. W maju obsypane były cu_(d/t)ownymi pąkami k_(w/f)iatów po to, aby za kilka miesię_(c/dz)y u_(g/k)inać się pod cię_(ż/sz)arem sło_(d/t)kich owoców. W wa_(k/g)acyjne miesią_(c/dz)e między (d/t)rzewami bie(g/k)ały dzieci cie_(sz/ż)ąc się ciepłymi, letnimi dniami, kiedy nie muszą iść do szkoły. Natomiast w gru_(d/t)niu, kiedy zaczynał padać śnie_(g/k) spo_(g/k)lądając w stronę sa_(d/t)u można było dos_(t/d)rzec latają_(c/dz)e w powiet_(rz/sz)u kulki śnie_(g/k)u i zostać świa_(t/d)kiem wiel_(k/g)iej i pamiętnej bi_(d/t)wy, w której zwyciężali jedynie najle_(p/b)si i nie wia_(d/t)omo było, kto tego dnia ujdzie z życiem i wróci do domu na obia_(d/t). Mijał sa(d/t) i po_(d/t)ążał ścież_(g/k)ą przez par_(g/k), w którym gołę_(p/b)ie ma_(sz/ż)erowały obo_(k/g) niego, świer_(g/k)ot pta_(k/g)ów umilał mu dro_(g/k)ę, a ka_(cz/dż)ki lgnęły do ludzi rzucają_(c/dz)ych im ka_(w/f)ałki chle_(p/b)a. Wychodził z par_(g/k)u i wys_(d/t)arczało już parę minut i prze_(g/k)raczał drzwi szkół. Tak co dzień mijała poranna podró_(sz/ż) panna Alojzego w tra_(g/k)cie, której świa_(d/t) pokazywał swoje dro_(b/p)ne sekrety.
Gratulacje, rozwiązałeś wszystkie ćwiczenia. BRAWO!!! Jednakże nie spocznij na laurach i pamiętaj, że aby utrwalić wiedzę i zapamiętać wszystkie wiadomości należy powtarzać, a najlepszym sposobem na to jest rozwiązywanie zadań. Dlatego gorąco zachęcam Was do tego, aby co jakiś czas zrobić jakieś ćwiczenia.
MIŁEJ NAUKI!!!
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!