Głoski miękkie
GŁOSKI MIĘKKIEW tej pracy wyjaśnię, czym są oraz czym się charakteryzują głoski miękkie.Badaniem m.in. zagadnienia miękkości i twardości głosek zajmuje się jedna z dziedzin nauki o języku polskim zwana fonetyką.Na początku warto przypomnieć sobie kilka podstawowych wiadomości dotyczących budowy aparatu mowy.BUDOWA APARATU MOWYNa aparat mowy składają się narządy mowy, czyli grupa organów, która powoduje wytworzenie i wydobycie dźwięków. Wyróżniamy trzy grupy narządów aparatu mowy. Są to:- aparat oddechowy – płuca, przepona, tchawica oraz oskrzela;- aparat fonacyjny – w krtani składającej się z chrząstek i mięśni, rozpięte pomiędzy chrząstką tarczowatą a wyrostkami, znajdują się więzadła głosowe. Razem z fałdami śluzówki tworzą one parzyste fałdy głosowe mogące zmieniać swoje położenie. Krawędzie tych fałd stanowią więzadła głosowe. Natomiast szpara pomiędzy więzadłami to szpara głosowa. Sposób ułożenia więzadeł jest bardzo ważny i ma spory wpływ zarówno na mówienie, jak i na oddychanie. Podczas spokojnego oddechu i wymawiania głosek bezdźwięcznych więzadła są rozchylone. Natomiast w trakcie wymawiania dźwięcznych elementów mowy więzadła na przemian rozsuwają się i zsuwają.- aparat artykulacyjny – jest to ta część aparatu mowy, która modyfikuje bezpośrednio strumień powietrza. Obejmuje znajdujące się powyżej krtani narządy jam przewodu oddechowego (jama nosowa, jama gardłowa i jama ustna). Wszystkie te narządy da się pogrupować w zależności od tego, czy są ruchome, czy nie są ruchome. Narządy ruchome to między innymi: żuchwa, podniebienie miękkie z języczkiem, język oraz wargi. Natomiast narządy nieruchome to na przykład: podniebienie twarde, dziąsła i zęby. Każdy z wymienionych powyżej narządów w zależności od swojego ustawienia wytwarza inny dźwięk, która następnie dociera do uszu człowieka.Czym właściwie są głoski? Głoski to najmniejsze elementy fonetyczne języka. Charakteryzują się tym, że podczas ich wymawiania układ narządów mowy jest stały.Podział głosek1) Ze względu na różnice akustyczne, fonetyczne i funkcjonale głoski dzielimy na:- spółgłoski – dźwięki harmoniczne; w trakcie ich artykulacji powietrze przepływa przez kanał, ale napotyka przeszkody (takie jak zwarcie bądź zbliżenie narządów mowy);
– samogłoski – dźwięki harmoniczne i nieharmoniczne; mają zdolność tworzenia sylab; w trakcie ich artykulacji powietrze przepływa przez otwarty kanał.Samogłoski to: -a, -ą, -e, -ę, -i, -o, -u, -y. Wszystkie pozostałe głoski to spółgłoski.2) Ze względu na położenie środkowej części języka wyróżnia się:- głoski miękkie – w momencie, kiedy je wymawiamy, środek języka wznosi się w kierunku podniebienia;
– głoski twarde – w momencie, kiedy je wymawiamy, środek języka znajduje się w innym miejscu.Głoski miękkie to: ś, ź, ć, dź, ń, j oraz spółgłoski zmiękczone, na przykład: pi, bi, fi, wi, mi, li, ki, gi, chi, hi. Pozostałe głoski to głoski twarde.UWAGA! Samogłoski nie zaliczają się ani do głosek miękkich, ani do głosek twardych.3) Ze względu na układ więzadeł głosowych wyróżnia się:- głoski dźwięczne – w momencie, kiedy je wymawiamy, drżą więzadła głosowe;
– głoski bezdźwięczne – w momencie, kiedy je wymawiamy, nie drgają więzadła głosowe.Głoski dźwięczne to: b, d, g, w, z, ź, ż, l, ł, r, m, n, j, dz, dź, dż. Wszystkie samogłoski też są dźwięczne. Głoski bezdźwięczne to p, t, k, f, s, ś, sz, c, ć, cz, ch.4) Ze względu na położenie podniebienia miękkiego wyróżnia się:- głoski ustne – w momencie, kiedy je wymawiamy, powietrze przechodzi tylko przez usta;
– głoski nosowe – w momencie, kiedy je wymawiamy, powietrze przechodzi przez usta i przez nos.Głoski nosowe to: ą, ę, m, n, ń, n’, m’. Głoski ustne to np.: a, e, o, i, b, c, d, k, s, t, w, z i inne (bez nosowych).Głoska a literaLitera – znak graficzny będący najmniejszą niepodzielną częścią wypowiedzi pisemnej (przykład podziału na litery: B-a-r-d-z-o-l-u-b-i-ę-l-o-d-y-c-z-e-k-o-l-a-d-o-w-e.).Głoska – najmniejszy niepodzielny dźwięk mowy, który da się wyodrębnić słuchem (przykład: B-a-r-dz-o-l-u-b-i-ę-l- o-d-y-cz-e-k-o-l-a-d-o-w-e.);Podstawowe różnice:- głoski słyszymy i wymawiamy, a litery widzimy i zapisujemy;
– głoska to dźwięk, a litera to znak graficzny;
– jedna głoska może być oznaczeniem połączonych liter, czyli dwuznakiem.Teraz przejdźmy do opisania głoski miękkiej.GŁOSKA MIĘKKASpółgłoska, podczas artykulacji której dochodzi do zwarcia bądź powstania szczeliny pomiędzy środkowym grzbietem języka a podniebieniem twardym. Większa część głosek miękkich realizowana jest z udziałem przedniej części podniebienia – są to spółgłoski prepalatalne: „ś”, „ź”, „ć”, „d”, „ń”, „i”. Kilka z nich powstaje z udziałem tylnej części podniebienia – są to spółgłoski postpalatalne: „k’”, „g’”, a w niektórych ujęciach również „x”.Przykład na literze „n”:- „n” – zmiękczone przez ‘ to „ń”;
– „n” – zmiękczone przez „i” to „ni”;
– „ń” – wypowiadamy krótko – ń, ń, ń, ń…;
– „ni’ – możemy mówić długo ze względu na „i” – niiiiiiiiiii.JAK POWSTAJĄ GŁOSKI MIĘKKIE:Głoski miękkie zawsze oznaczamy za pomocą apostrofu bądź kreseczki nad literą. Głoski miękkie powstają wtedy, gdy przy wymawianej głosce cały język, czyli jego grzbiet (a nie tylko jego czubek) wygina się ku podniebieniu.Wyróżniamy dwa sposoby oznaczania miękkości głosek:- głoski zmiękczone kreseczką (np. ć, ń) zapisujemy wtedy, gdy w wyrazie po tych głoskach jest spółgłoska (np. córeńka).
– jeśli za głoskami zmiękczonymi jest samogłoska, głoski te zapisujemy z „i” (np. córunia).JAK WYMAWIAMY GŁOSKI MIĘKKIE:W polszczyźnie głoskami miękkimi są: ć, ń, ś, ź, dź oraz j. Ze względu na sposób artykulacji wymawiamy je synchronicznie – w postaci pojedynczej głoski. Tak się dzieje, ponieważ główne i naturalne miejsce ich artykulacji to środek języka. Jednakże w wymowie osób, które mieszkają we wschodniej części kraju, bardzo często możemy spotkać zamianę miękkich ć, ś bądź ź na ich zmiękczone odpowiedniki: c’, s’, z’, (przykłady: jes’eń, c’icho, z’elony). Te odpowiedniki mogą być realizowane asynchronicznie.GŁOSKI MIĘKKIE PRZED SAMOGŁOSKAMI:Kiedy spółgłoska miękka pojawia się przed samogłoską, jej miękkość oznaczamy w piśmie za pomocą litery „i”. W takim przypadku litera „i” nie oznacza oddzielnej głoski, bo nie słychać w tych miejscach ,,i”, lecz jest tylko znakiem zmiękczenia – spółgłoskę miękką oraz literę „i” zapisujemy razem. (np. siano: ś – a – n – o, w tym przykładzie zapisaliśmy „ś” zamiast s – i).GŁOSKI MIĘKKIE PRZED SPÓŁGŁOSKAMI:W przypadku, kiedy spółgłoska miękka znajduje się przed inną spółgłoską, wtedy jej miękkość oznaczamy w piśmie za pomocą kreseczki nad literą (przykłady: koński, dźwięk, ćma).GŁOSKA MIĘKKA A GŁOSKA ZMIĘKCZONA:Głoski miękkie – wszystkie głoski środkowojęzykowe (przykłady: „ś”, „ź”, „ć”). Głoski zmiękczone – głoski artykułowane z dodatkowym ruchem języka ku podniebieniu twardemu (przykłady: „d’”, „t”).Głoski miękkie:- mają znak miękkości;
– to oddzielne głoski. Przykład: wyraz „siła” wymawiamy jako „śiła”, nie wymawiamy tego wyrazu przez „s” lecz przez „ś”. „I” pełni funkcję oddzielnej głoski, ponieważ nie mówimy „śła”, tylko „śiła”.Głoski zmiękczone:- mają znak zmiękczenia;
– to oddzielne głoski. Przykład: wyraz „piasek” wymawiamy jako „pjasek”. Występuje tutaj głoska „pi”, czyli nastąpiło zmiękczenie spółgłoski „p”.Po głosce zmiękczonej koniecznie musi się znaleźć głoska „i” bądź „j”. Jeśli mówimy o głoskach miękkich, to „i” wcale nie jest obligatoryjne (przykłady: koń, ćma, śnieg).GŁOSKA MIĘKKA A GŁOSKA TWARDA:Wymówcie na głos wyrazy: pana i piana.W obu wyrazach przy samogłosce „p” mamy zwarcie warg. Prawda?Ale przy głosce „p” w słowie piana mamy dodatkowo silne wygięcie średniej części języka ku podniebieniu. Właśnie to wygięcie powoduje brzmienie tej spółgłoski.
Na tym polega ta różnica pomiędzy głoskami „p” i „p’ „.- głoski miękkie oznaczamy zawsze za pomocą kreseczki bądź apostrofu umieszczonego nad literą oznaczającą tę głoskę;
– podczas wymawiania spółgłosek miękkich środkowa część język wysklepia się ku podniebieniu twardemu;
– pamiętaj jednak, że nie wszystkie głoski miękkie są zapisywane za pomocą jednej litery – głoska p’ – jako pi (jak w wyrazach piasek czy wypić).Miękkość w języku polskim posiada wartość fonologiczną, jednakże rangę fonemów w polszczyźnie zawierają tylko spółgłoski palatalne. Spółgłoski spalatalizowane – inaczej zmiękczone – są jej już pozbawione. Wyjątkowo w tym przypadku zachowane jest inne niż podniebienie twarde główne miejsce artykulacji, zaś miękkość jest wyłącznie dodatkową cechą artykulacyjną.Uwaga!To, czy głoska jest miękka czy twarda, jest bardzo istotne – może nawet zmieniać znaczenie słów. Poniżej przykłady par wyrazów (po lewej ze spółgłoską twardą, po prawej – ze spółgłoska miękką):- sanie – śanie (sianie);
– cena – ćeńa (cienia);
– zęby – z’ęby (zięby);
– pana – p’ana (piana);
– pasek – p’asek (piasek).KRÓTKIE PODSUMOWANIE:- gdy wymawiamy spółgłoskę miękką, środkowa część języka jest zbliżona do podniebienia twardego;
– do spółgłosek miękkich zaliczamy: ś, ź, ć, dź, ń, j oraz spółgłoski zmiękczone: pi, bi, fi, wi, mi, li, ki, gi, chi, hi;
– gdy litera „i” znajduje się pomiędzy spółgłoskami, nie tylko zmiękcza poprzedzającą ją spółgłoskę, ale także stanowi samodzielną głoskę;
– gdy litera „i” znajduje się przed samogłoską, nie oznacza samodzielnej głoski, lecz zmiękczenie samogłoski występującej przed nią. Łącznie z tą samogłoską stanowi jedną głoskę.ĆWICZENIA:1. Wskaż głoski miękkie.li, h, cz, ś, ż, ki, i, a, z, ń, s, t, ti, dź, b, j, gi, p2. Uzupełnij luki głoskami miękkimi lub twardymi. Pamiętaj, aby zwrócić uwagę na znaczenie danego słowa.Ostat__ (n/ń/ni)o Ba__ (s/si/ś)a szukała w sen__(n/ni/ń)ku znacze__(n/ni/ń)a swoich snów. Często ś__(n/ni/ń) jej się, że jest ubrana w tą okropną suk__ (n/ń/ni) z szero__ (k/ki)m pas__(k/ki)em, której sama nie lubiła, ale ale którą jej mama wręcz uwiel__(b/bi)a. W tym śnie sie__(dz/dzi) też przy szero__(k/ki)m sto__(l/li)ku i je naprawdę okropne sło__(n/ni/ń)e da__(n/ni/ń)e. __(dz/dzi/dź)ewczyna zaczęła przeszu__(k/ki)wać bazy danych i fora z informacjami o znacze__(n/ni/ń)u snów. Komuś taka sprawa mogłaby się wydać błahostką, ale sny stano__(w/wi)ą ważny element psychiki ludz__(k/ki)ej i podświadomoś__(c/ci/ć). Zatem Ba__(s/si/ś)a nie ustawała w poszu__(k/ki)wa__(n/ni/ń)ach i próbowała odkry__(c/ci/ć), co oznacza sło__(n/ni/ń)e da__(n/ni/ń)e.3. Przeczytaj na głos tekst. Zwróć uwagę, jak w trakcie wymawiania poszczególnych wyrazów porusza się twój język. Podczas czytania odróżniaj głoski miękkie od głosek twardych.Znów dzień jak każdy inny. Poranna pobudka o godzinie siódmej. Śniadanie w trakcie pospiesznego wrzucania książek i zeszytów do plecaka. Oby tylko zdążyć na autobus. Potem piętnaście minut stania w ścisku, w zbitej masie ludzi, gdzie człowiek odbija się od każdego wokół. No i w końcu szybki bieg, już prostą drogą z przystanku do wejścia szkoły. W pośpiechu mijają kolejne drzwi sali i ich numery. Zakręty i łuki korytarzy. Na schodach ktoś krzyknął, aby zwolnić, ale kto by się tym przejmował. Pada tylko odpowiedź wyrzucona w powietrze „Przepraszam”. Ostatni stopień i nareszcie wejście do odpowiedniej klasy. Paweł szybko spogląda na zegarek, jest niemalże równa ósma. Za parę sekund powinien… Nagle rozbrzmiewa donośny dźwięk dzwonka. I tak mija początek każdego dnia za dniem, powoli przepełniony melancholią i zawieszeniem pośród bezmyślnych schematycznych ruchów. Paweł wchodzi ostatni do sali i zajmuje ostatnie miejsce w rzędzie ławek przy oknach. Siedzi tam zawsze sam. Otwiera zeszyt, ale w zasadzie nie wie po co, bo i tak już dawno stracił nadzieję na zrozumienie tych wzorów chemicznych, związków i reakcji. Po zaledwie kilku minutach mimo usilnych starań jego myśli odpływają i zanurzają go w innym odmiennym świecie. Nie jest pewny, czy to sen, czyżby zasnął… Kiedy niespodziewanie drzwi otworzyły się z impetem, szeroko otworzył oczy, a światło wlało się do nich z taką jaskrawością, że prawie zerwał się z krzesła. Jeszcze bardziej zaskoczył go widok, który ujrzał, gdy już przywykł do światła – widok, którego w ogóle się nie spodziewał. W wejściu stała dziewczyna z lekko zarumienionymi policzkami i rozwianymi ciemnymi włosami. Najwyraźniej biegła do sali. Tak znał ten pośpiech doskonale. Ale kto to jest? Nieważne, jak bardzo wytężał umysł, nie mógł sobie przypomnieć tej dziewczyny. Najwyraźniej musi być nowa w szkole. Gdyby posłuchał, co w tym momencie mówi, wiedziałby, ale oczywiście nie mógł się na tym skupić i czegokolwiek zrozumieć, szczególnie, że nie słyszał początku jej rozmowy z nauczycielką. Gdy już miał wyrzucić sobie swoją nieuwagę, błękitne oczy spojrzały prosto na niego. Przeszywały go, jakby oceniając. Ale w końcu błysnęły w nich iskierki, a kąciki malinowych ust uniosły się ku górze i dziewczyna lekkim krokiem podeszła do jego ławki i usiadła obok. Wpatrywał się w nią, nie wiedząc, co się właśnie stało, dopóki ona z roześmianym wyrazem twarzy nie odwróciła się do niego. Nieznajoma podała mu rękę i wyszeptała: „Cześć. Jestem Helenka. A ty?”.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!