Imiesłów Przymiotnikowy
Imiesłów Przymiotnikowy to forma czasownika odmieniana jak przymiotnik, która pełni w zdaniu funkcję przydawki lub orzecznika: ma rodzaj, liczbę i przypadek, zgadza się z rzeczownikiem, tworzy się ją jako czynną (-ący) lub bierną (-ny/-ty), pisze z nie łącznie i często wydziela przecinkami przy informacji dopowiedzeniowej.
- Określić czasownik wyjściowy i jego aspekt oraz przechodniość
- Wybrać typ: czynny (-ący) czy bierny (-ny/-ty)
- Utworzyć temat i dodać odpowiednią końcówkę
- Odmienić jak przymiotnik i zgodzić z rzeczownikiem
- Zastosować reguły interpunkcji i pisowni „nie”
Imiesłów Przymiotnikowy pozwala skracać zdania i precyzować opis: uczeń tworzy formy „czytający”, „zjedzony”, ale nie utworzy biernego od „biec”. 3 pułapki do uniknięcia: przecinki przy dopowiedzeniach, „nie” pisane łącznie, czasowniki nieprzechodnie bez strony biernej.
Co to jest imiesłów przymiotnikowy i po co go używać?
To forma pochodząca od czasownika, która zachowuje jego znaczenie czynności/stanu, ale odmienia się jak przymiotnik i pełni funkcję przydawki (np. „czytający uczeń”) lub orzecznika w orzeczeniu imiennym (np. „Zupa jest niezjedzona”).
Imiesłowy przymiotnikowe łączą zalety czasownika (dynamiczne znaczenie, możliwość dopełnień: „czytający książkę”) i przymiotnika (zgoda z rzeczownikiem, stopniowanie w niektórych użyciach, funkcja określająca). Dzięki nim tekst staje się zwięzły i precyzyjny, co ceni matura i każda dobra wypowiedź pisemna.
Jakie są rodzaje i jak je tworzyć?
W polszczyźnie szkolnej wyróżniamy dwa typy: czynny (bieżąca czynność) i bierny (stan rezultatu lub przedmiot poddany czynności). Poniżej reguły tworzenia.
Czynny — jak rozpoznać i utworzyć?
Imiesłów czynny tworzymy głównie od czasowników niedokonanych, dodając przyrostek -ący do tematu 3. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego (bez -ą):
• pisać → piszą → piszący autor
• iść → idą → idący tłum
• nieść → niosą → niosący plecak
• być → są → będący problem
Formy od dokonanych (np. „napisać”) są na ogół nienaturalne w funkcji imiesłowu czynnego („napiszący list” brzmi sztucznie); używamy niedokonanych („piszący list”).
Bierny — od jakich czasowników i jak zbudować?
Imiesłów bierny tworzymy od czasowników przechodnich (takich, które mają dopełnienie w bierniku), najczęściej z przyrostkiem -ny lub -ty; po zmianach tematu zgodnych z obocznościami.
• czytać → czytana książka
• zjeść → zjedzony obiad
• nieść → niesiony plecak
• wziąć → wzięty parasol
• piec → pieczone warzywa
• trzeć → starty ser
Nie utworzymy imiesłowu biernego od czasowników nieprzechodnich (np. biec, śmiać się, spać). Aspekt nie blokuje biernego: istnieją pary „pisany” (niedokonany) i „napisany” (dokonany) z różnicą znaczeniową (czynność w toku vs. wynik).
Algorytm decyzyjny
- Ustal czasownik bazowy i jego przechodniość (czy łączy się z biernikiem bez przyimka?)
- Jeśli tworzysz czynny → weź 3. os. lm. czasu teraźniejszego, usuń -ą i dodaj -ący
- Jeśli tworzysz bierny → sprawdź, czy czasownik jest przechodni; jeśli nie, zrezygnuj
- Jeśli tak → dobierz -ny/-ty, wykonaj oboczności (np. piec→pieczony; wziąć→wzięty)
- Odmień jak przymiotnik i zgraj z określanym rzeczownikiem w przyp./liczbie/rodzaju
Jak odmienia się imiesłów i z czym się zgadza?
Imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje jak przymiotniki twardotematowe: „czytający/ czytająca/ czytające; czytającego; czytującym” itp. Muszą zgadzać się z określanym rzeczownikiem.
• „Książka napisana wczoraj” – imiesłów bierny w funkcji przydawki; zgoda z „książka”.
W funkcji orzecznika: „Sprawa jest wyjaśniona”, „Uczniowie są przygotowani”. Semantyka pozostaje werbalna („wyjaśnić”, „przygotować”), ale składnia — przymiotnikowa.
Kiedy stawiać przecinki przy imiesłowach przymiotnikowych?
Decyduje funkcja przydawki: ograniczająca (istotna) czy dopowiedzeniowa (dodatkowa). Przydawki dopowiedzeniowe wydzielamy przecinkami; ograniczających — nie.
| Przykład poprawny | Przykład błędny | Wyjaśnienie |
|---|---|---|
| Uczniowie przygotowujący się do matury przyszli wcześniej. | Uczniowie, przygotowujący się do matury przyszli wcześniej. | Przydawka zawęża zbiór uczniów; bez przecinków. |
| Uczniowie, przygotowujący się do matury, przyszli wcześniej. | Uczniowie przygotowujący się do matury, przyszli wcześniej. | Informacja dopowiedzeniowa o wszystkich uczniach; wtrącenie wydzielamy dwoma przecinkami. |
| Nauczyciel, znany z wymagającego stylu, ogłosił termin. | Nauczyciel znany z wymagającego stylu, ogłosił termin. | Wtrącenie dopowiedzeniowe wymaga przecinka z obu stron. |
„Nie” z imiesłowami — łącznie czy rozdzielnie?
Z imiesłowami przymiotnikowymi „nie” piszemy łącznie: „nieczytający”, „niewidziana”, „niezrobione”. Także w orzeczeniu imiennym: „Sprawa jest niewyjaśniona”.
Lista wyjątków do zapamiętania
- Rozdzielnie w konstrukcji wyraźnego przeciwstawienia: „nie czytający, lecz piszący”
- Rozdzielnie, gdy „nie” zaprzecza całe wyrażenie lub zestawienie: „nie raz piszący, ale wciąż redagujący”
- Nie myl z imiesłowem przysłówkowym: „nie czytając” piszemy rozdzielnie
- Formy utrwalone leksykalnie mogą funkcjonować jak zwykłe przymiotniki: „niezawodny”, „niezłomny”
Jakie błędy pojawiają się najczęściej i jak ich uniknąć?
Typowe potknięcia uczniów na sprawdzianach i maturze wynikają z mieszania stron, aspektów i składni. Oto kontrolna checklista.
- Tworzenie biernego od nieprzechodnich: błędne „*biegnięty” → poprawnie brak formy
- Mylenie imiesłowu z przysłówkowym: „czytający” (przydawka) vs „czytając” (okolicznik) — inna składnia i przecinki
- Nadmierne rozbudowywanie przydawek: długie, wielokrotnie złożone imiesłowy utrudniają czytelność
- Nieuzasadnione przecinki lub ich brak — patrz reguła ograniczająca vs dopowiedzeniowa
- Błędna zgoda: „książka napisany” → „książka napisana”
- „Nie” pisane rozdzielnie bez przeciwstawienia: „*nie napisany” → „nenapisany” → poprawnie „nenapisany” nie; właściwie „nenapisany” nie istnieje — popraw formę: „nienapisany”
Jak odróżnić imiesłów przymiotnikowy od przysłówkowego?
Przysłówkowe (współczesny: -ąc; uprzedni: -wszy/-łszy) nie odmieniają się przez przypadki, nie zgadzają się z rzeczownikiem i pełnią funkcję okolicznika, zawsze wydzielanego przecinkami: „Czytając książkę, zasnąłem”. Przymiotnikowe odmieniają się i pełnią funkcję przydawki lub orzecznika: „Czytający uczeń zasnął”.
Czy każdy czasownik tworzy imiesłów? Jakie są ograniczenia?
Nie. Czynny wymaga zwykle niedokonaności, bierny — przechodniości. Czasowniki zwrotne tworzą formy, ale zwykle używamy neutralnych konstrukcji („czeszący się chłopiec” jest poprawne, choć bywa ciężkie stylistycznie). Czasowniki modalne tworzą poprawne formy („mogący”, „mający”), ale unikaj ich nadużywania w stylu urzędowym.
Przydatne pary i nieregularności do matury
Lista wyjątków do zapamiętania
- być → będący
- iść → idący; jechać → jadący
- nieść → niosący; wieźć → wiozący; bierny: niesiony, wieziony
- wziąć → wzięty; znieść → zniesiony
- piec → pieczony; smażyć → smażony
- trzeć → starty; mierzyć → mierzony
- pisać → pisany / napisany (różny aspekt, różne znaczenie)
- jeść → jedzony; zjeść → zjedzony
- umrzeć, biec, śmiać się → brak biernego (nieprzechodnie)
Ćwiczenia utrwalające
Wskaż poprawną formę:
Uzupełnij zdanie poprawnym imiesłowem biernym: „To jest starannie ___ list”.
Zaznacz miejsce przecinków: „Uczniowie przygotowujący się do matury zebrali się w auli”.
Napisz z „nie”: „Zupa jest ___ (zjedzony)”.
Odmień w liczbie mnogiej: „będący przykład”.
Zagadnienie na maturze
Egzaminy sprawdzają rozpoznawanie typu imiesłowu, pisownię z „nie”, interpunkcję przy przydawkach dopowiedzeniowych oraz przekształcanie zdań (rozbijanie/łączenie związków imiesłowowych). Typowe zadanie: wskaż, czy przydawka jest ograniczająca, i uzasadnij interpunkcję; utwórz formę bierną od podanego czasownika przechodniego; popraw błędną zgodę.
Najczęściej zadawane pytania
Czy można stopniować imiesłowy przymiotnikowe?
Czynny od dokonanych — czy kiedykolwiek bywa poprawny?
„Nie” przy imiesłowie przymiotnikowym — zawsze łącznie?
Mity i fakty o imiesłowach przymiotnikowych
Przy każdej rozbudowanej przydawce imiesłowowej trzeba stawiać przecinki.
Przecinek zależy od funkcji: ograniczająca — bez, dopowiedzeniowa — z obu stron. Rozbudowanie nie jest samo w sobie kryterium.
Imiesłów bierny tworzymy tylko od dokonanych.
Tworzymy od przechodnich niezależnie od aspektu: „pisany” i „napisany” są poprawne, ale znaczą co innego.
„Nie” z imiesłowami zawsze pisze się osobno.
Z imiesłowami przymiotnikowymi piszemy łącznie; osobno — przy przeciwstawieniu lub w typie przysłówkowym.
Słowniczek pojęć
Praktyczna ściągawka na koniec
– Imiesłowy przymiotnikowe: czynny (-ący) i bierny (-ny/-ty)
– Czynny zwykle od niedokonanych; bierny tylko od przechodnich
– Odmieniają się jak przymiotniki i zgadzają się z rzeczownikiem
– „Nie” pisz łącznie (wyjątek: wyraźne przeciwstawienie)
– Przecinki: dopowiedzenia wydzielaj, ograniczające — bez
– Unikaj tworów od nieprzechodnich („*biegnięty”) i sztucznych form od dokonanych („*napiszący”)
– Zadbaj o czytelność: skracaj nadmiernie rozbudowane przydawki
Pytania do przemyślenia:
- Które z Twoich zdań da się uprościć dzięki imiesłowom bez utraty znaczenia?
- W których miejscach Twoich tekstów przydawki imiesłowowe powinny być wydzielone, a gdzie lepiej ich nie oddzielać przecinkami?
- Jak zmienia się sens, gdy wybierasz „pisany” zamiast „napisany” w tej samej frazie?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!