Imiesłów Przymiotnikowy Bierny
Imiesłów Przymiotnikowy Bierny to forma pochodząca od czasowników przechodnich, nazywająca obiekt poddany czynności i odmieniana jak przymiotnik; tworzy się ją m.in. sufiksami -ny/-ty/-ony (np. napisany, myty, malowany), używa do opisu stanu lub w konstrukcjach biernych typu list został wysłany, z podaniem sprawcy: przez nauczyciela.
- Ustalić, czy czasownik jest przechodni (ma dopełnienie w bierniku)
- Odciąć końcówkę bezokolicznika -ć i znaleźć temat
- Wybrać sufiks (-ny, -ty, -ony/-iony, -ęty) według wzorca fleksyjnego
- Zastosować potrzebne oboczności (k→cz, g→ż/dz, ą→ę itd.)
- Odmieniać jak przymiotnik i dopasować końcówki do rzeczownika
Imiesłów Przymiotnikowy Bierny pozwala precyzyjnie oddać skutek czynności: paczka nadana, drzwi zamknięte; odróżniam formy bierne od czynnych (-ący) i poprawnie stawiam przecinki przy przydawce imiesłowowej. Pięć klarownych reguł i test przechodniości.
Czym dokładnie jest imiesłów przymiotnikowy bierny?
To imiesłów nazywający obiekt, który doświadczył czynności (jest jej „pacjentem”). Powstaje wyłącznie od czasowników przechodnich, a więc takich, które łączą się z dopełnieniem w bierniku (kogo? co?). Odmienia się przez przypadki, rodzaje i liczby jak przymiotnik.
Jak rozpoznać, czy czasownik jest przechodni?
Zastosuj prosty test: spróbuj dodać dopełnienie w bierniku bez przyimka i zadaj pytanie kogo? co?. Jeśli się da, czasownik jest przechodni i tworzy imiesłów bierny.
• myć (co?) naczynia → myte naczynia
• zbudować (co?) dom → zbudowany dom
• iść — brak biernika → brak formy: ~idany; poprawnie: idący (to już imiesłów czynny)
Jak się tworzy formy i które sufiksy wybrać?
Dobór sufiksów zależy od tematu czasownika. Poniżej reguły podstawowe z typowymi obocznościami.
• -ić/-yć → -iony/-yty: robić → robiony; myć → myty; bić → bity
• -eć/-ec (temat na k/g/c/ż) → -ony z obocznością: piec → pieczony (k→cz), strzec → strzeżony (g→ż), leczyć → leczony
• -nąć → -nięty: pchnąć → pchnięty; giąć → gięty; ciągnąć → ciągnięty
• brać → brany; wziąć → wzięty; nieść → niesiony; wieźć → wieziony; jeść → jedzony; szyć → szyty; prać → prany
Jak odmienia się imiesłów i z czym musi się zgadzać?
Imiesłowy bierne odmieniają się jak przymiotniki i zgadzają się z określanym rzeczownikiem w przypadku, liczbie i rodzaju. Końcówki są identyczne jak w odmianie przymiotników twardotematowych/miękkotematowych.
• zamknięte okno (nijaki) → zamkniętym oknem (N.)
• wyprane koszule (mno.) → wypranych koszul (D.)
Gdzie stosujemy imiesłów bierny w zdaniu?
W trzech typowych funkcjach: jako przydawka (cecha rzeczownika), w orzeczeniu imiennym (opis stanu) oraz w konstrukcji strony biernej z czasownikiem posiłkowym.
• orzeczenie imienne: Drzwi są zamknięte.
• strona bierna: List został wysłany przez sekretariat.
Imiesłów bierny a imiesłów czynny -ący: jak nie pomylić?
Imiesłów czynny (-ący) nazywa wykonawcę (podmiot działający), bierny – obiekt czynności. Różnica wpływa na sens zdania.
| Przykład poprawny | Przykład błędny | Wyjaśnienie |
|---|---|---|
| czytana książka | czytająca książka | Książka nie może czytać; jest czytana przez kogoś |
| uczeń czytający lekturę | uczeń czytany lekturę | Uczeń wykonuje czynność, więc forma czynna |
| zapisany pendrive | zapisujący pendrive | Pendrive jest obiektem czynności (zapisano na nim dane) |
Jak stawiać przecinki przy imiesłowowych przydawkach?
Przydawka imiesłowowa zachowuje się jak przymiotnik. Jeśli jest integralna dla sensu (ściśle identyfikuje rzeczownik), nie wydziela się jej przecinkami. Gdy ma charakter dopowiedzenia, rozbudowanego komentarza lub ma przydawny charakter dopowiedzeniowy – wydzielamy przecinkami.
• Mieszkanie, odnowione w zeszłym roku, szybko znalazło nabywcę. (dopowiedzenie – przecinki)
Jak pisać „nie” z imiesłowami przymiotnikowymi biernymi?
Zasadniczo łącznie, jak z przymiotnikami: nieczytany, niezamknięte, nienapisana. Rozdzielnie wyłącznie w wyraźnym przeciwstawieniu lub gdy „nie” ma wartość partykuły przeczącej przy dopowiedzeniu.
• nie pisany, lecz drukowany tekst (przeciwstawienie → rozdzielnie)
Algorytm decyzyjny
- Sprawdź: czy czasownik łączy się z biernikiem bez przyimka (kogo? co?)
- Jeśli tak → przejdź dalej; jeśli nie → użyj imiesłowu czynnego (-ący) albo innej konstrukcji
- Znajdź temat (bez -ć) i określ typ końcówki tematu
- Zastosuj odpowiedni sufiks: -any/-ony/-iony/-ty/-ęty
- Wprowadź oboczności fonetyczne (piec→pieczony; wziąć→wzięty)
- Odmień jak przymiotnik i sprawdź zgodność z rzeczownikiem
Lista wyjątków do zapamiętania
- wziąć → wzięty (nietypowa samogłoska ę)
- piec → pieczony (k→cz)
- strzec → strzeżony (g→ż w zapisie ż)
- wieźć → wieziony (dziś rzadszy czasownik, ale częsty imiesłów w tekstach)
- nieść → niesiony (bez oboczności w zapisie, zmiana tematu: nieś- → nies-)
- prać → prany (zanik -ć)
- szyć → szyty (y, nie i)
- giąć → gięty (ę zamiast ą)
- kląć → klęty (archaizujące; współcześnie rzadko)
- zwyciężyć → zwyciężony (ż po dźwięcznej)
Czego nie wolno tworzyć: najczęstsze błędy
Nie tworzymy imiesłowów biernych od czasowników nieprzechodnich. Unikamy także form semantycznie absurdalnych.
• ~śmiejący film (film nie śmieje) → poprawnie: śmieszny film / film wywołujący śmiech
• ~umarzany człowiek (w tym sensie „człowiek ulega śmierci”) → poprawnie: umierający człowiek
Jak połączyć imiesłów z dopełnieniem sprawcy?
Sprawcę czynności wyrażamy najczęściej konstrukcją przez + dopełniacz. W przydawce zdaniowej lepiej zachować szyk neutralny: przydawka bliżej rzeczownika, określenie sprawcy po niej.
• książka przetłumaczona przez Barbarę – elegancko w mowie i piśmie
Jak przekształcać zdania czynne w bierne bez błędów?
Wybierz dopełnienie jako nowy podmiot, użyj czasownika posiłkowego (być/zostać), a orzeczenie zmień na imiesłów bierny. Dodaj sprawcę, jeśli jest istotny.
Zagadnienie na maturze
Na egzaminie sprawdzane są: rozpoznawanie form (-ący vs -ny/-ty), interpunkcja przy przydawce imiesłowowej, poprawna pisownia „nie” z imiesłowami, przekształcenia zdań czynnych w bierne. Częste zadania: wskaż błąd składniowy, wstaw przecinki, uzasadnij wybór formy.
Słowniczek pojęć
Mity i fakty o imiesłowie biernym
Imiesłów bierny tworzy się zawsze przez -ny lub -ty.
Istnieją też -ony/-iony/-ęty oraz oboczności: pieczony, wzięty, strzeżony.
Każdy czasownik może utworzyć imiesłów bierny.
Tylko czasowniki przechodnie (z biernikiem) go tworzą. Nie: iść, spać, istnieć.
„Nie” z imiesłowami zawsze pisze się rozdzielnie.
Zasadą jest pisownia łączna: niezamknięty, niewyjaśnione.
Ćwiczenia utrwalające
Wskaż poprawną formę imiesłowu biernego: (piec) chleb
Uzupełnij: (wziąć) urlop
Wybierz zdanie bezbłędne interpunkcyjnie.
Dobierz formę: (czytać) przez całą noc list
Wstaw właściwą pisownię „nie”: To jest ……… wyjaśniona kwestia.
Najczęściej zadawane pytania
Czy od „widzieć” tworzy się „widziany”?
Czy „pisany” i „napisany” różnią się znaczeniem?
Kiedy oddzielać przydawkę imiesłowową przecinkami?
Czy „przez + dopełniacz” zawsze jest potrzebne?
Jak mówić i pisać naturalnie, unikając kalk z biurokracji?
Strona bierna bywa nadużywana w stylu urzędowym. W wypowiedziach szkolnych i maturalnych preferuj neutralny szyk i stronę czynną, gdy wykonawca jest ważny. Strona bierna i imiesłowy bierne są najlepsze, gdy liczy się rezultat lub gdy sprawca jest nieistotny bądź nieznany.
Kontrola jakości języka: szybkie testy poprawności
Trzy pytania kontrolne: (1) Czy czasownik bazowy jest przechodni? (2) Czy forma nie myli wykonawcy z obiektem? (3) Czy interpunkcja odzwierciedla wagę informacji (dopowiedzenie vs identyfikacja)?
Najważniejsze wnioski na jedną stronę zeszytu
• Imiesłów bierny tworzymy wyłącznie od czasowników przechodnich.
• Typowe sufiksy: -ny/-ty/-ony/-iony/-ęty; uwaga na oboczności (piec→pieczony, wziąć→wzięty).
• Odmiana jak przymiotnik i pełna zgoda z rzeczownikiem.
• Funkcje: przydawka, orzeczenie imienne, konstrukcja strony biernej z być/zostać.
• „Nie” piszemy łącznie, chyba że zachodzi wyraźne przeciwstawienie.
• Przecinki: tylko przy dopowiedzeniu; przy identyfikacji – bez przecinków.
• Unikaj tworzenia form od czasowników nieprzechodnich i mylenia -ący z -ny/-ty.
Pytania do przemyślenia
• Które zdania w Twoich wypracowaniach zyskałyby na klarowności po zamianie na stronę czynną, a które po użyciu imiesłowu biernego?
• Jak rozpoznasz w tekście szkolnym przydawkę imiesłowową, którą należy wydzielić przecinkami?
• Jakie trzy czasowniki z Twojej listy „trudnych” tworzą nieregularne imiesłowy bierne?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!