Imiesłów Przymiotnikowy Czynny
Imiesłów Przymiotnikowy Czynny to forma odczasownikowa tworzona od czasowników niedokonanych za pomocą sufiksu -ący/-ąca/-ące (np. czytający uczeń) i odmieniana jak przymiotnik; nazywa wykonawcę trwającej lub zwyczajowej czynności, zgadza się z rzeczownikiem w rodzaju, liczbie i przypadku, a jego frazę opisową często można zastąpić zdaniem względnym.
- Ustalić, czy czasownik jest niedokonany
- Wziąć temat 3. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego
- Do tematu dodać końcówkę -ący/-ąca/-ące
- Dopasować formę do rodzaju, liczby i przypadka rzeczownika
- Rozstrzygnąć interpunkcję w zależności od funkcji i miejsca frazy
Imiesłów Przymiotnikowy Czynny precyzuje wykonawcę czynności i skraca zdania względne; rozróżniam biegnący zawodnik (czynność teraz) i biegający zawodnik (zwyczaj). 5 praktycznych reguł, model odmiany i wskazówki interpunkcyjne ułatwiają bezbłędne użycie w wypowiedzi i na maturze.
Czym dokładnie jest imiesłów czynny i co wyraża?
Imiesłów przymiotnikowy czynny nazywa istotę lub przedmiot wykonujące czynność trwającą, powtarzalną albo typową. Pochodzi wyłącznie od czasowników niedokonanych i łączy cechy czasownika (znaczenie czynności) z cechami przymiotnika (odmiana i funkcja określenia).
W zdaniu pełni rolę przydawki: „student analizujący tekst” = „student, który analizuje tekst”. Pozwala skracać konstrukcje zdaniowe, nadawać stylowi zwięzłość i precyzję oraz budować opis dynamiczny.
Jak tworzyć formy poprawnie krok po kroku?
Tworzenie: od 3. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego czasownika niedokonanego odcinamy -ą i dodajemy sufiks -ący (dla męskiego), a następnie odmieniamy jak przymiotnik: -ący, -ąca, -ące; w liczbie mnogiej męskoosobowej również -ący.
czytać → czytają → czytający; pisać → piszą → piszący; myć → myją → myjący; biec → biegną → biegnący; iść → idą → idący; jeść → jedzą → jedzący; brać → biorą → biorący
Warunek kluczowy: aspekt niedokonany. Od czasowników dokonanych (napisać, kupić, zamknąć) nie tworzymy imiesłowu czynnego w normie ogólnej.
Jak odmienia się imiesłów czynny?
Imiesłów czynny odmienia się jak przymiotnik jakościowy: przez rodzaje, liczby i przypadki; nie tworzy stopniowania.
| Przypadek | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Liczba mnoga niemęskoos. | Liczba mnoga męskoos. |
|---|---|---|---|---|---|
| Mianownik | czytający | czytająca | czytające | czytające | czytający |
| Dopełniacz | czytającego | czytającej | czytającego | czytających | czytających |
| Celownik | czytającemu | czytającej | czytającemu | czytającym | czytającym |
| Biernik | czytającego | czytającą | czytające | czytające | czytających |
| Narzędnik | czytającym | czytającą | czytającym | czytającymi | czytającymi |
| Miejscownik | czytającym | czytającej | czytającym | czytających | czytających |
Dlaczego nie od każdego czasownika powstaje imiesłów czynny?
Decyduje aspekt. Czasowniki dokonane oznaczają skutek lub domknięcie procesu, więc nie budują formy, która semantycznie opisuje trwanie lub zwyczaj. Mówimy „piszący list”, lecz nie „napiszący list”. Wyjątek frekwencyjny stanowi „będący” (zamiast niepoprawnego „sący”).
Algorytm decyzyjny
- Sprawdź aspekt czasownika: jeśli dokonany → nie twórz imiesłowu czynnego
- Ustal 3. osobę liczby mnogiej czasu teraźniejszego (np. biegną, idą, piszą)
- Usuń końcówkę -ą i dodaj -ący, a następnie dobierz rodzaj i liczbę
- Zweryfikuj zgodność z rzeczownikiem (rodzaj, liczba, przypadek)
- Rozstrzygnij interpunkcję: przydawka ograniczająca bez przecinków; dopowiedzenie po rzeczowniku wtrącone przecinkami
Kiedy używać imiesłowu czynnego, a kiedy go unikać?
Stosuj, gdy chcesz zwięźle określić wykonawcę aktualnej lub typowej czynności: „nauczyciel prowadzący lekcję”, „uczniowie przygotowujący prezentacje”. Unikaj nadmiaru w tekście oficjalnym, gdy mnożenie przydawek obniża klarowność lub zaciemnia odpowiedzialność podmiotu.
Konwersja zdania względnego: „Kierowcy, którzy łamią przepisy” → „Kierowcy łamiący przepisy”. Konstrukcja jest krótsza i bardziej dynamiczna, o ile nie gubi istotnych dopełnień.
Jak odróżnić imiesłów czynny od biernego i od imiesłowu przysłówkowego?
Imiesłów czynny: -ący/-ąca/-ące, zgoda z rzeczownikiem, często bez przecinka. Imiesłów przymiotnikowy bierny: -ny/-ty/-ony/-ony (pisany, zrobiony) – podkreśla doznawanie czynności. Imiesłów przysłówkowy współczesny: -ąc (czytając) – nie odmienia się, tworzy okolicznik i wymaga przecinka.
Lista wyjątków do zapamiętania
- będący – jedyna powszechna i poprawna forma od „być”; forma „sący” jest niepoprawna
- chcący, mogący, mający – dopuszczalne, ale często lepsze jest zdanie składowe dla klarowności
- iść → idący; nie: „iędący” – kieruj się formą „idą”
- jeść → jedzący; pić → pijący; brać → biorący – nieregularności przenoszą się z czasu teraźniejszego
- biec → biegnący; mylić z „biegający” (od „biegać”) – różne znaczenia aspektowe
- czasowniki dokonane (np. „zrobić”, „napisać”) nie tworzą imiesłowu czynnego – formy typu „zrobiący” są błędne
- formy rzeczownikowe (substantywne) typu „rządzący”, „pracujący” odmieniaj jak przymiotnik: „o rządzących”
- brak stopniowania: nie mówimy „bardziej czytający” – użyj innej konstrukcji
Jak rozstrzygać przecinki przy frazach imiesłowowych?
Przydawka imiesłowowa ograniczająca znaczenie rzeczownika nie wymaga przecinków: „Uczniowie piszący maturę w tej sali zajmują miejsca”. Gdy fraza ma charakter dopowiedzenia lub stoi po rzeczowniku i wnosi informację dodatkową, zwykle wydzielamy ją przecinkami: „Uczniowie, piszący maturę w tej sali, zajęli miejsca”.
Różnica: „studenci przyjeżdżający z Krakowa” (konkretnie ci, a nie inni) vs „studenci, przyjeżdżający z Krakowa,” (informacja uboczna o wszystkich studentach w wypowiedzi).
Nie myl z imiesłowem przysłówkowym: „Czytając książkę, uczeń notuje” – przecinek obowiązkowy; „uczeń czytający książkę” – bez przecinka (przydawka ograniczająca).
Jakie błędy pojawiają się najczęściej i jak ich uniknąć?
| Przykład poprawny | Przykład błędny | Wyjaśnienie |
|---|---|---|
| piszący raport | napiszący raport | Formy od dokonanych są niepoprawne |
| idący tłum | iędący tłum | Trzymaj się tematu „idą” |
| będący świadomy ryzyka | sący świadomy ryzyka | Wyjątek: tylko „będący” |
| pracujący zdalnie specjalista | pracujący, zdalnie specjalista | Brak przecinka w przydawce ograniczającej |
| czytający uczniowie siedzą w pierwszym rzędzie | czytając uczniowie siedzą w pierwszym rzędzie | Pomylenie typu imiesłowu (-ący vs -ąc) |
| biegający maratończyk | biegnący maratończyk (przy znaczeniu „zwykle biega”) | Dobierz czasownik do sensu: „biegać” na zwyczaj |
Czy „biegnący” i „biegający” znaczy to samo?
Nie. „Biegnący” (od „biec”) akcentuje czynność aktualną, dynamiczną, jednorazową; „biegający” (od „biegać”) oznacza zwyczaj lub powtarzalność. W opisie reportażowym: „biegnący zawodnik mija zakręt”; w charakterystyce: „biegający regularnie zawodnik poprawia kondycję”.
Jak stylowo używać imiesłowów, żeby tekst był naturalny?
Unikaj spiętrzenia: dwie–trzy przydawki imiesłowowe za rzeczownikiem obniżają czytelność. Równoważ zdania: część informacji przenieś do zdania względnego lub orzeczenia. W tekstach naukowych i prawnych frazy imiesłowowe bywają pożyteczne, ale nie kosztem przejrzystości intencji.
Ćwiczenia utrwalające
Wskaż poprawną formę: uczniowie (piszą/piszący/pisząc) test w tej chwili.
Uzupełnij: (biec) → … maratończyk minął stadion.
Wybierz poprawną formę: … dokument zostanie podpisany jutro.
Popraw zapis: Studenci, piszący kolokwium w auli, zajęli miejsca.
Utwórz poprawną formę: „oni jedzą” → … goście.
Najczęściej zadawane pytania
Czy od czasownika dokonanego można utworzyć imiesłów czynny?
Czy „będący” jest zawsze poprawny jako odpowiednik „który jest”?
Czy frazę imiesłowową trzeba oddzielać przecinkami?
Jak rozpoznać, czy mam do czynienia z imiesłowem przysłówkowym?
Czy imiesłowy czynne można stopniować?
Mity i fakty o imiesłowie czynnym
Każde słowo na -ący jest imiesłowem czynnym.
Niektóre przymiotniki historycznie pochodzą od imiesłowów, ale funkcjonują leksykalnie (np. „panujący” jako tytuł). Kluczowa jest funkcja i odmiana w kontekście zdania.
Frazy imiesłowowe zawsze wymagają przecinków.
Przecinek zależy od funkcji: przydawka ograniczająca bez przecinka, dopowiedzenie – tak.
„Biegający” i „biegnący” są wymienne.
Odróżniają aspekt i znaczenie: zwyczaj vs czynność aktualna.
Słowniczek pojęć
Zagadnienie na maturze
Na egzaminie sprawdzane bywa: rozpoznawanie typów imiesłowów, przekształcanie zdań względnych w frazy imiesłowowe, poprawność interpunkcji, dobór aspektu i zgody. Typowe zadania: „Zastąp ‘który…’ formą imiesłowową”, „Wskaż błąd w zapisie frazy imiesłowowej”, „Rozstrzygnij, czy przecinek jest zasadny”. Najważniejsze: poprawnie odróżnij -ący od -ąc, nie buduj form od dokonanych, utrzymuj zgodę w rodzaju, liczbie i przypadku oraz dbaj o przejrzystość składni.
Kompendium na ostatnią chwilę
– Tworzenie: tylko od niedokonanych, od tematu 3. os. l.mn. czasu teraźniejszego + -ący/-ąca/-ące
– Funkcja: przydawka określająca wykonawcę czynności, możliwa substancjalizacja („pracujący” = pracownicy)
– Odmiana: jak przymiotnik, bez stopniowania
– Interpunkcja: brak przecinka w przydawce ograniczającej; dopowiedzenie – przecinki
– Różnicowanie: -ący ≠ -ąc; czynny (-ący) ≠ bierny (-ny/-ty/-ony)
– Styl: unikaj spiętrzeń; wybieraj między frazą a zdaniem względnym dla czytelności
Pytania do przemyślenia:
– Czy w Twoim ostatnim tekście frazy imiesłowowe rzeczywiście skracały zdania, czy raczej zaciemniały sens?
– W których miejscach lepiej wybrzmiałaby różnica „biegnący” vs „biegający” i co zmieniłoby to w przekazie?
– Jak jednym przekształceniem zastąpić trzy zbędne przydawki imiesłowowe, zachowując informację?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!