Imiesłowy
Imiesłowy to nieosobowe formy czasownika łączące cechy przymiotnika (określają rzeczownik i odmieniają się) lub przysłówka (określają orzeczenie i pozostają nieodmienne); rozróżniamy cztery typy: przymiotnikowe czynne (-ący) i bierne (-ny/-ty) oraz przysłówkowe współczesne (-ąc) i uprzednie (-wszy/-łszy), z odrębną interpunkcją i warunkami użycia
- Zidentyfikować czasownik wyjściowy i jego aspekt
- Określić typ: przymiotnikowy (odmienia się) czy przysłówkowy (nieodmienny)
- Sprawdzić końcówkę: -ący, -ny/-ty, -ąc, -wszy/-łszy
- Zastosować regułę przecinka przy równoważniku zdania
- Zweryfikować zgodność podmiotu w całej wypowiedzi
Imiesłowy przyspieszają styl i precyzję: rozpoznasz -ący/-ąc, -ny/-ty, -wszy/-łszy i unikniesz błędu podmiotu. Kontrast: Wracając po lekcjach, wstąpiłem do biblioteki — nie: Wracając po lekcjach, zaczęło padać.
Czym są imiesłowy i po co je stosować?
Imiesłów to nieosobowa forma czasownika. Imiesłowem przymiotnikowym określamy rzeczownik, a imiesłowem przysłówkowym – czynność orzeczenia. Pierwsze odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje jak przymiotniki, drugie są nieodmienne i budują skrótową konstrukcję zdaniową (tzw. równoważnik).
Imiesłowy pozwalają skracać wypowiedzi, kondensować informacje i różnicować styl: raz zyskujemy opis cechy (płonący las, wykonany projekt), innym razem – relację czasową lub przyczynową (Idąc ulicą, słuchał podcastu; Przeczytawszy raport, podjął decyzję).
Jak rozpoznać typy imiesłowów w praktyce?
W języku polskim wyróżniamy cztery utrwalone typy, rozpoznawane po końcówkach i aspekcie czasownika.
Imiesłów przymiotnikowy czynny – co oznacza i jak go tworzyć?
Tworzymy od czasowników niedokonanych, końcówka -ący (oraz odmiana jak przymiotnik).
czytać → czytający student; biec → biegnący zawodnik; widzieć → widzący świadek
Wskazuje wykonawcę czynności jako cechę: „śpiewający chłopiec” to chłopiec, który właśnie śpiewa (czynność trwa lub bywa powtarzana).
Imiesłów przymiotnikowy bierny – kiedy go użyć?
Tworzymy od czasowników przechodnich (mających dopełnienie biernikowe), końcówki -ny/-ty, w obu aspektach.
pisać/napisać → pisany/napisany list; zbudować → zbudowany most; umyć → umyty samochód
Oznacza obiekt doświadczający czynności: „napisany raport” – raport, który ktoś napisał.
Czym różni się imiesłów przysłówkowy współczesny od uprzedniego?
Współczesny (-ąc) tworzymy tylko od czasowników niedokonanych i wyraża czynność równoczesną: „Wracając do domu, rozmawiał przez telefon”.
Uprzedni (-wszy/-łszy) tworzymy od dokonanych i wyraża czynność wcześniejszą: „Przeczytawszy raport, podjął decyzję”; „Zjadłszy obiad, wyszedł”.
Algorytm decyzyjny
- Sprawdź: forma się odmienia? Tak → przymiotnikowy; nie → przysłówkowy
- Jeśli przymiotnikowy: końcówka -ący → czynny; -ny/-ty → bierny
- Jeśli przysłówkowy: końcówka -ąc i czasownik niedokonany → współczesny
- Jeśli przysłówkowy: końcówka -wszy/-łszy i czasownik dokonany → uprzedni
- Zweryfikuj: przy przysłówkowym podmiot musi być ten sam co w zdaniu głównym
Kiedy stawiać przecinek przy imiesłowach przysłówkowych?
Zwroty imiesłowowe przysłówkowe (z -ąc, -wszy/-łszy wraz z wyrazami towarzyszącymi) oddzielamy przecinkiem od reszty zdania. Jeśli stoją na początku – przecinek po nich; jeśli w środku – z obu stron; jeśli na końcu – przecinek przed nimi.
Pisząc wnioski, pamiętaj o załącznikach. / Pamiętaj, pisząc wnioski, o załącznikach. / Pamiętaj o załącznikach, pisząc wnioski.
Ważna uwaga: Podmiot domyślny imiesłowu przysłówkowego musi być tożsamy z podmiotem zdania głównego. Inaczej powstaje błąd logiczno-składniowy.
| Przykład poprawny | Przykład błędny | Wyjaśnienie |
|---|---|---|
| Wracając z zajęć, zadzwoniłem do trenera | Wracając z zajęć, spadł deszcz | W pierwszym zdaniu „wracałem” ja; w drugim – „spadł deszcz” ma inny podmiot |
| Przeczytawszy umowę, podpisała aneks | Przeczytawszy umowę, aneks został podpisany | Wersja błędna wprowadza stronę bierną i zmienia podmiot |
| Uśmiechając się i kiwając głową, podziękował | Uśmiechając się, i kiwając głową podziękował | Przy dwóch imiesłowach połączonych „i” nie stawiamy przecinka przed „i” |
Jak odmieniają się imiesłowy przymiotnikowe i jak je interpunkcyjnie wydzielać?
Imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się jak przymiotniki, zgadzając się z określanym rzeczownikiem w przypadku, liczbie i rodzaju: „pisany raport”, „pisana umowa”, „pisane wypracowania”.
Zwrot z imiesłowem przymiotnikowym wydzielamy przecinkami wtedy, gdy ma charakter dopowiedzenia opisowego (informacja dodatkowa), a nie – gdy stanowi konieczne dookreślenie.
Piłkarz, grający niegdyś w Ekstraklasie, został trenerem (informacja wtrącona). / Piłkarz grający w Ekstraklasie pobił rekord (określenie ograniczające, bez przecinków).
„Nie” z imiesłowami – łącznie czy rozdzielnie?
Z imiesłowami przymiotnikowymi piszemy „nie” łącznie: „nieczytany, niesłyszący, niezauważony”, chyba że występuje wyraźny przeciwstawny człon: „nie czytany, lecz pisany list”. Z imiesłowami przysłówkowymi piszemy „nie” rozdzielnie: „nie czytając, nie kończywszy”.
Lista wyjątków do zapamiętania
- Imiesłów przysłówkowy współczesny (-ąc) powstaje wyłącznie od niedokonanych: „pisząc”, nie „napisząc”
- Imiesłów przysłówkowy uprzedni (-wszy/-łszy) powstaje tylko od dokonanych: „zrobiwszy”, „zjadłszy”
- Końcówka -łszy dotyczy czasowników z tematem czasu przeszłego na -ł: „zjadłszy”, ale „przeczytawszy”
- Imiesłowu przysłówkowego nie używamy przy różnym podmiocie – unikamy błędu logicznego
- Zwrot imiesłowowy przysłówkowy wydzielamy przecinkiem również wtedy, gdy jest bardzo krótki
- „Nie” z imiesłowem przymiotnikowym łącznie także w stopniu wyższym: „mniej niedoceniany autor”
- Imiesłowy bierne nie tworzą się od czasowników nieprzechodnich: brak form typu „przyjścięty”
- W konstrukcjach sztywnych stylistycznie lepiej ograniczać spiętrzenie kilku imiesłowów z rzędu
Jak tworzyć formy – praktyczne schematy słowotwórcze
Wzorce: niedokonany + -ąc → współczesny; dokonany + -wszy/-łszy → uprzedni; niedokonany + -ący → przymiotnikowy czynny; przechodni + -ny/-ty → przymiotnikowy bierny.
nieść → niosąc (współcz.), niosący (czynny); wziąć → wziąwszy (uprz.); jeść → zjadłszy (uprz.); malować → malowany (bierny), malujący (czynny)
Jak unikać błędów przy równoważnikach zdań z imiesłowem?
Kontroluj trzy punkty: zgodność podmiotu, jednoznaczność relacji (czas/przyczyna/warunek), poprawną interpunkcję. Nie łącz równoważnika z bezosobowym orzeczeniem, które zmienia „właściciela” czynności.
Poprawnie: Kończąc projekt, sprawdziłem dane (oba odniesione do „ja”). / Niepoprawnie: Kończąc projekt, dane zostały sprawdzone (kto kończył?).
Jaką funkcję stylistyczną pełnią imiesłowy w tekście?
Umożliwiają kondensację treści, urozmaicają rytm i pozwalają uniknąć powtórzeń spójników podrzędnych. W tekstach użytkowych pomagają budować instrukcje („Wypełniwszy formularz, wyślij…”), w publicystyce – akcentować następstwo („Zrozumiawszy stawkę, zmienili strategię”). Nadmiar może jednak obniżyć klarowność: lepiej dobierać 1–2 konstrukcje na zdanie.
Ćwiczenia utrwalające
Wskaż poprawną interpunkcję:
Wskaż zdanie bez błędu logicznego:
Wybierz poprawną formę imiesłowu uprzedniego:
„Nie” z imiesłowem przymiotnikowym:
Rozpoznaj typ: „idąc”
Najczęściej zadawane pytania
Czy zwrot imiesłowowy przysłówkowy zawsze oddzielamy przecinkiem?
Czy można zaczynać zdanie od imiesłowu przysłówkowego?
Czym imiesłów różni się od rzeczownika odczasownikowego?
Mity i fakty o imiesłowach
Jeśli zwrot imiesłowowy jest krótki, przecinek można pominąć.
Przecinek jest obowiązkowy niezależnie od długości zwrotu: „Czytając, uczysz się szybciej”.
Imiesłowy są zarezerwowane dla stylu urzędowego i brzmią sztucznie.
Naturalnie funkcjonują w polszczyźnie ogólnej i literaturze; kluczem jest umiarkowanie i poprawna składnia.
Słowniczek pojęć
Zagadnienie na maturze
Egzamin sprawdza rozpoznawanie typów imiesłowów, interpunkcję zwrotów imiesłowowych i unikanie błędów podmiotu. Typowe zadania: wskaż miejsce przecinka; popraw błąd logiczny; nazwij formę i określ jej funkcję. Warto ćwiczyć przekształcanie zdania podrzędnego na równoważnik: „Gdy przeczytał…” → „Przeczytawszy…”.
Szybkie taktyki kontrolne – jak sprawdzać zdanie z imiesłowem?
– Zamień zwrot imiesłowowy na zdanie podrzędne (gdy/ponieważ/jeśli). Czy sens się zgadza? Jeśli tak, interpunkcja i relacja są poprawne.
– Wstaw explicite podmiot do obu części. Jeśli wychodzi inny – przebuduj zdanie.
– Sprawdź aspekt czasownika: -ąc (niedokonane), -wszy/-łszy (dokonane). Nie mieszaj aspektów wbrew regule.
Pakiet ostatniej kontroli dla redagowania
– Użyj nie więcej niż jednego rozbudowanego zwrotu imiesłowowego na zdanie.
– Unikaj spiętrzeń: „Wracając…, kończąc…, przemyślawszy…” – lepiej podzielić zdanie.
– Przy imiesłowie przymiotnikowym oceń, czy informacja jest niezbędna (bez przecinków), czy dodatkowa (z przecinkami).
Klarowność ponad wszystko – najważniejsze punkty do zapamiętania
– Cztery typy, cztery końcówki: -ący, -ny/-ty, -ąc, -wszy/-łszy.
– Przysłówkowe zawsze z przecinkiem i z tym samym podmiotem co w zdaniu głównym.
– „Nie” łącznie z przymiotnikowymi (chyba że przeciwstawienie), rozdzielnie z przysłówkowymi.
– Przymiotnikowe odmieniają się i pełnią funkcję przydawki; przysłówkowe są nieodmienne i pełnią funkcję okolicznika.
– Aspekt steruje wyborem: -ąc tylko od niedokonanych, -wszy/-łszy tylko od dokonanych.
Pytania do przemyślenia
– W których zdaniach w Twoich ostatnich wypracowaniach spiętrzenie imiesłowów utrudniało zrozumienie i jak można to uprościć?
– Czy potrafisz jedno zdanie z „gdy/ponieważ” przekształcić w równoważnik z -ąc oraz w wersję z -wszy, zachowując sens?
– Jak rozstrzygniesz, czy przydawka imiesłowowa w Twoim tekście powinna być wydzielona przecinkami (informacja dodatkowa), czy nie (ograniczająca)?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!