Miejscownik
DEKLINACJA
Omawiając Miejscownik, musimy zacząć od wyjaśnienia kilku kwestii dotyczących deklinacji, czyli odmiany przez przypadki. Jest to jedna z najistotniejszych czynności w języku polskim. Termin ów pochodzi od łacińskiego słowa „declinare”, co oznacza „odmieniać”. Deklinacji podlegają rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, zaimki rzeczowne, zaimki przymiotne, zaimki liczebne oraz liczebniki. Na początku nauki deklinacja może sprawiać problemy, jednak znając kilka pomocnych tricków, bardzo szybko można nauczyć się odpowiedniej odmiany.
Rozróżniamy trzy podstawowe typy deklinacji (jest to podział ze względu na zasób form odmiany i cechy tych form).
a) deklinacja rzeczownikowa – obejmuje rzeczowniki oraz liczebniki, a także polega na odmianie przez przypadki i liczby.
b) deklinacja przymiotnikowa – czyli odmiana przez przypadki, liczby i rodzaje; obejmuje ona przymiotniki, zaimki przymiotne, liczebniki porządkowe oraz imiesłowy przymiotnikowe
c) deklinacja liczebnikowa – to odmiana przypadki i rodzaje. Obejmuje liczebniki główne.
Istnieje siedem przypadków, do których często podaje się pytania pomocnicze, ułatwiające deklinację:
Mianownik (kto? co?)
Dopełniacz (kogo? czego?)
Celownik (komu? czemu?)
Biernik (kogo? co?)
Narzędnik ((z) kim? (z) czym?)
Miejscownik (o kim? o czym?)
Wołacz (o!)
Przypadki często zapisywane są skrótami, które zakończone są kropką:
Mianownik: M.
Dopełniacz: D.
Celownik: C.
Biernik: B.
Narzędnik: N.
Miejscownik: Ms.
Wołacz: W.
Zacznijmy od MIANOWNIKA. Jest najprostszym przypadkiem, gdyż wyraz w nim występuje w formie pierwotnej, to znaczy nieodmienionej. Jego zadanie to oznaczenie, określenie osoby bądź przedmiotu. Pomocniczym dodatkiem do pytań jest: „kto jest?”, „co jest?”.
Zobaczmy, jak wygląda odmiana na przykładzie prostego wyrazu „książka”. Jest to oczywiście przedmiot, a nie osoba, więc używamy pytań „co”, a nie „kto”. Deklinacja na tym przykładzie odbędzie się tylko w liczbie pojedynczej.
Mianownik (co jest?) →książka
DOPEŁNIACZ do drugi przypadek. Jego funkcja jest posesywna (dzierżawcza), a także pełni funkcję dopełnienia bliższego. Aby go uzupełnić, możemy zadać pytania: „kogo nie ma?” „czego nie ma?”.
Dopełniacz (czego nie ma?) →książki
CELOWNIK plasuje się na miejscu trzecim w kolejności, i w jego przypadku użyjemy pytań pomocniczych „komu się przyglądam?” „czemu się przyglądam?”. Oznacza dopełnienie dalsze. Według statystyki jest najrzadziej używanym przypadkiem.
Celownik (czemu się przyglądam?) → książce
Czwarty punkt to BIERNIK. Określa zazwyczaj dopełnienie bliższe. W połączeniu z przyimkiem oznacza kierunek zmiany. Biernik może być równy dopełniaczowi i mianownikowi. Pytania pomocnicze dla tego przypadku brzmią „kogo widzę?” „co widzę?”. Można też się spotkać z pytaniami „kogo lubię?” „co lubię?”.
Biernik (co widzę?) → książkę
Miejsce piąte to NARZĘDNIK. Często występuje z przyimkami, zwłaszcza z przyimkiem „z”. Pytania pomocnicze dla Narzędnika to „z kim idę?” „z czym idę?”.
Narzędnik (z czym idę?) → (z) książką
Przedostatni przypadek to omówiony poniżej szerzej MIEJSCOWNIK. Można go łatwo rozpoznać w zdaniu, ponieważ nigdy nie występuje sam, zawsze łączy się z przyimkiem. Pytania pomocnicze to „o kim myślę/mówię?” „o czym myślę/mówię?”.
Miejscownik (o czym mówię?) → (o) książce
WOŁACZ to siódmy, ostatni przypadek. Można się spotkać z opracowaniami, kiedy jest on pomijany, gdyż w zasadzie nie jest częścią zdania. Jest dość specyficzny, ponieważ służy do bezpośredniego zwrócenia się do adresata, jak sama jego nazwa wskazuje, do „zawołania” kogoś lub coś. Często jego funkcję pełni Mianownik, to znaczy wyraz zapisywany jest tak samo w pierwszym i ostatnim przypadku. Pytania pomocnicze to „o mój/moja!”. Chcąc zastosować Wołacz, musimy zwrócić się bezpośrednio do deklinowanego wyrazu. Wołacz nie wskazuje na związki w wypowiedzeniu, a jedynie jest formą rzeczownika używanego w funkcji apelu podczas zwracania się do innych.
Wołacz (o moja!) → książko
PRZYKŁADY:
Przyjrzyj się deklinacjom innych słów i zauważ, jakie końcówki przyjmuje dany wyraz, i jak przekształca się w zależności od danego przypadku. Niektóre wyrazy odmieniają się dość nietypowo. Przeczytaj również zdania, w których został zawarty dany wyraz odmieniony przez przypadek.
[Liczba pojedyncza]
Mianownik →mucha
Dopełniacz → muchy
Celownik →musze
Biernik →muchę
Narzędnik →muchą
Miejscownik → musze
Wołacz → mucho!
– Po stole chodzi mała mucha.
– Zimą nie widziałem ani jednej muchy.
– Pięć minut przyglądałem się musze chodzącej po szybie okna.
– Przyznam, że nawet polubiłem tę muchę, która pół dnia lata po moim pokoju.
– Szedłem z muchą na głowie przez ulicę, chyba zrobiła sobie ze mnie darmowy transport.
– Myślę o tej musze, którą wczoraj zabiłem i jest mi jej żal.
– Mucho! Przestać latać mi nad głową!
[Liczba pojedyncza]
Mianownik →ksiądz
Dopełniacz → księdza
Celownik →księdzu
Biernik →księdza
Narzędnik →księdzem
Miejscownik → księdzu
Wołacz →księże!
– Ksiądz wczoraj odprawił wieczorną mszę.
– Mojego ulubionego księdza nie było wczoraj na mszy, chyba zachorował.
– Podczas spowiedzi wyznałem księdzu moje grzechy.
– Lubię naszego nowego księdza proboszcza.
– Pojechaliśmy z księdzem autokarem na wycieczkę.
– Opowiadałem mamie o moim ulubionym księdzu, który potrafi grać na gitarze i pięknie śpiewa.
– Księże, upadła książka!
[Liczba pojedyncza]
Mianownik →przyjaciel
Dopełniacz → przyjaciela
Celownik →przyjacielowi
Biernik →przyjaciela
Narzędnik →przyjacielem
Miejscownik → przyjacielu
Wołacz →przyjacielu!
– Pies to najlepszy przyjaciel człowieka.
– Widziałem wczoraj mojego przyjaciela na zakupach z mamą.
– Pożyczyłem przyjacielowi moją ulubioną książkę.
– Mojego przyjaciela nie zamieniłbym na żadnego innego!
– Wybrałem się z moim przyjacielem na rowery.
– Na imieninach opowiadałem o moim psim przyjacielu dziadkowi.
– Mój ukochany przyjacielu!
[Liczba pojedyncza]
Mianownik →liceum
Dopełniacz → liceum
Celownik →liceum
Biernik →liceum
Narzędnik →liceum
Miejscownik → o liceum
Wołacz → liceum!
– Idę do nowego liceum.
– Nie ma lepszego liceum w całym mieście.
– Stałem na chodniku i z oddali przyglądałem się liceum.
– Dobrze wspominam moje poprzednie liceum.
– Mam już dwóch nowych przyjaciół z liceum.
– Wczoraj opowiadałem młodszemu kuzynowi o liceum.
– Liceum, jesteś jednak super!
MIEJSCOWNIK
Teraz kiedy znamy już wszystkie przypadki i widzimy, jak zmienia się wyraz poddawany deklinacji (odmianie), możemy przystąpić do szerszego omówienia Miejscownika, czyli szóstego przypadku. Jak już wspomniałam, Miejscownik nigdy nie pojawia się sam, zawsze towarzyszy mu przyimek, a więc dość łatwo rozpoznać go w zdaniu.
Według definicji Wikipedii, „Miejscownik (łac. „locativus”) to forma używana do opisu miejsca akcji”. Do opisu tego miejsca zawsze używamy wyrażeń przyimkowych. Co to jest wyrażenie przyimkowe? To połączenie przyimka z rzeczownikiem, liczebnikiem, przysłówkiem, przymiotnikiem albo zaimkiem. Na przykład „do”, „na”, „po”, „przez”, „u”, „w”, „z”.
„Idę do domu”. „Książka leży na stole.” „Idę po chodniku”. „Wracam do domu przez las”. „Byłem wczoraj u babci”. „Pies siedzi w domu”. „Wypożyczyłem z biblioteki książkę”. Jak widać wszystkie przykłady zdań informują, o jakimś miejscu, z którym podmiot wszedł w interakcję.
Miejscownik a przymiotniki.
Dla liczby mnogiej w przypadku przymiotnika, który zostanie poddany przypadkowi,
istnieje prosta zasada – wszystkie wyrazy, dla wszystkich rodzajów, przyjmują końcówkę „-ych”. Na przykład: (mówię o) „ciepłych”, „dawnych”, „interesujących”, „ulewnych”, „postępujących”, „małych”, „pięknych”, „wysokich”, „kolorowych”, „zimnych”. W przypadku liczby pojedynczej, istnieje już rozróżnienie na rodzaj męski, żeński i nijaki. Rodzaj męski i nijaki przyjmują końcówkę „-ym”, na przykład: o „twardym serze”, „białym biurku”, „niegrzecznym dziecku”, „dużym budynku”, „zimnym okładzie”, „głębokim morzu”, „smutnym filmie”. W rodzaju żeńskim z kolei otrzymamy końcówkę „-ej”, na przykład: o „uśmiechniętej kobiecie”, „miłej ekspedientce”, „ładnej książce”, „ciekawej historii”, „białej firanie”, „kwiecistej tapecie”.
Miejscownik a rzeczowniki.
Podobnie jak w przypadku przymiotników, również rzeczowniki mają dość przejrzyste reguły dotyczące przyjmowanych końcówek stopniowanego wyrazu. Zacznijmy od liczby mnogiej, która jest klarowniejsza. W przypadku każdego rodzaju, wszystkie końcówki będą brzmiały „-ach”, na przykład: o „pieniądzach”, „meblach”, „zabawkach”, „grach”, „boiskach”, „ludziach”, „kredach”, „skakankach”, „schodach”.
Sytuacja odrobinę się komplikuje w przypadku liczby pojedynczej.
a) dla wszystkich rzeczowników twardotematowych stosujemy końcówkę „-e”.
Na przykład: o „dębie”, „mydle”, „szklance”, „małpie”, „musze”, „drodze”, „kocie”.
b) dla pozostałych rzeczowników męskich i nijakich zastosujemy końcówkę (uwaga: również rzeczowniki zakończone na „k”, „g”, „ch”) „-u”.
Na przykład: o „nożu”, „zadaniu”, „śniegu”, „sitku”, „mleku”, „chłopcu”.
c) dla rzeczowników żeńskich miękkotematowych stosujemy końcówkę „-i/y”.
Na przykład: „pieśni”, „babci”, „krwi”, „mamy”, „wiedzy”, „myszy”, „kości”.
WYJĄTKI
Jak to w języku polskim bywa, oczywiście istnieją pewne wyjątki od powyższych reguł i Miejscownik musi przyjąć inną końcówkę niż spodziewaną. Nie jest jednak ich wiele. Przyjmijmy, że rodzaj męski i nijaki odmieniają się tak samo, co już jest pewnym ułatwieniem do zapamiętania. Czasem jednak końcówka „-e” musi zostać zmiękczona; pokażę to na przykładzie zdania: „Sowa siedzi w wielkim dębie”. Wyraz „dębe”, bez zmiękczenia byłby oczywiście niepoprawny, choć zgodny z regułami.
Inne wyrazy z kolei całkiem zmieniają swe brzmienie, na przykład „lato – lecie”, „droga – drodze”. Dokonuje się wymiana spółgłosek i niektórych samogłosek. Przykłady: „anioł – aniele”, „popiół – popiele”, „siano – sianie”, „miotła – miotle”, „stół – stole”, „miasto – mieście”, „rada – radzie”, „szkło – szkle”, „złoto – złocie”.
Taka „zmiana” nazywana jest w dziedzinie fonetyki ALTERNACJĄ. Oznacza wymianę głosek fonetycznie różnych, jednak pokrewnych pod względem etymologicznym. Oto przykłady tak zwanych „głębokich alternacji”:
„kościół → w kościele”; „gwiazda → o gwieździe”; „gniazdo → w gnieździe”; „ciasto → w cieście”; „miasto → w mieście”; „kwiat → na kwiecie”; „wiara → o wierze”.
LICZBA MNOGA:
Przyjrzyjmy się połączeniu stopniowania przez przypadki z liczbą mnogą. Jak było napisane powyżej, jest to prosty zabieg, gdyż wyrazy będą miały zawsze końcówki „-ych” lub „-ach”. Dla przypomnienia, Miejscownik posiłkujemy pytaniami „o kim?” „o czym?” (mówię/myślę).
[Liczba mnoga] Stopniowany jest rzeczownik „zające”.
Mianownik →zające
Dopełniacz →zajęcy
Celownik →zającom
Biernik →zające
Narzędnik →z zającami
Miejscownik → o zającach ←
Wołacz → zające
[Liczba mnoga] Stopniowany jest rzeczownik „nauczycielki”.
Mianownik →nauczycielki
Dopełniacz →nauczycielek
Celownik →nauczycielkom
Biernik →nauczycielki
Narzędnik →z nauczycielkami
Miejscownik → o nauczycielkach ←
Wołacz → nauczycielki
[Liczba mnoga] Stopniowany jest rzeczownik „kredki”.
Mianownik →kredki
Dopełniacz →kredek
Celownik →kredkom
Biernik →kredki
Narzędnik →z kredkami
Miejscownik → o kredkach ←
Wołacz → kredki
[Liczba mnoga] Stopniowany jest przymiotnik (duży), a także zestawiony z nim rzeczownik.
Mianownik →duzi/duże (chłopcy/dziewczynki)
Dopełniacz →dużych (chłopców/dziewczynek)
Celownik →dużym (chłopcom/dziewczynkom)
Biernik →dużych/duże (chłopców/dziewczynki)
Narzędnik →z dużymi (chłopcami/dziewczynkami)
Miejscownik → o dużych (chłopcach/dziewczynkach) ←
Wołacz → duzi/duże (chłopcy/dziewczynki)
[Liczba mnoga] Stopniowany jest przymiotnik (niebieski), a także zestawiony a z nim rzeczownik.
Mianownik →niebieskie (ściany)
Dopełniacz →niebieskich (ścian)
Celownik →niebieskim (ścianom)
Biernik →niebieskie (ściany)
Narzędnik →z niebieskimi (ścianami)
Miejscownik → o niebieskich (ścianach) ←
Wołacz → niebieskie (ściany)
PRZYKŁADY:
Przyjrzyjmy się, jak dane słowo z Mianownika przekształca się w Miejscownik. Po lewej stronie jest liczba pojedyncza, a po prawej liczba mnoga, oznaczone skrótami.
chomik → (l.poj.) chomiku / (l.mn.) chomikach
krokodyl → (l.poj.) krokodylu / (l.mn.) krokodylach
ojciec → (l.poj.) ojcu / (l.mn.) ojcach
kanapka → (l.poj.) kanapce / (l.mn.) kanapkach
jajko → (l.poj.) jajku / (l.mn.) jajkach
wakacje → wakacjach (tylko l.mn.)
karuzela → (l.poj.) karuzeli / (l.mn.) karuzelach
ognisko → (l.poj.) ognisku / (l.mn.) ogniskach
pieniądze → pieniądzach (tylko l.mn.)
PODSUMOWANIE:
Pora na podsumowanie i uporządkowanie poznanych wiadomości.
– Deklinacja to odmiana przez przypadki. Możemy odmieniać rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, zaimki rzeczowne, zaimki przymiotne, zaimki liczebne, a nawet liczebniki.
– W języku polskim istnieje siedem przypadków: Mianownik, Dopełniacz, Celownik, Biernik, Narzędnik, Miejscownik i Wołacz.
– Szósty przypadek to Miejscownik, który w zdaniu bądź wyrażeniu zawsze występuje z przyimkiem. Aby zlokalizować lub użyć Miejscownika, zadajemy pytania pomocnicze „o kim myślę/mówię?” „o czym myślę/mówię?”.
– Miejscownik zapisujemy skrótem z kropką na końcu – Ms.
– W liczbie mnogiej PRZYMIOTNIKA, Miejscownik otrzyma końcówkę „-ych”, bez względu na rodzaj (męski, żeński, nijaki).
– W liczbie mnogiej RZECZOWNIKA, Miejscownik otrzyma końcówkę „-ach”, bez względu na rodzaj (męski, żeński, nijaki).
Ćwiczenie:
Przeprowadźmy ćwiczenie. Spróbuj znaleźć w zdaniach Miejscownik i oznacz go skrótem (Ms.). Zwróć uwagę, z jakim przyimkiem się łączy. Dla ułatwienia zadawaj pytania (o kim? o czym?).
– W ubiegłym roku byliśmy na wycieczce klasowej w Niemczech. Choć podróż nieco się dłużyła, naprawdę byliśmy zadowoleni. Zwiedziliśmy Drezno i jego najpopularniejsze atrakcje. Na przykład weszliśmy do środka Pałacu Zwinger, odwiedziliśmy Stare Miasto, w którym mieścił się ogród zoologiczny. Na zakończenie dnia byliśmy na pysznych lodach. Jak wróciłem do domu, opowiedziałem o tych wszystkich atrakcjach dziadkowi. On urodził się w Dreźnie i doskonale pamiętał wiele miejsc.
– Opowiem dziś o moim przyjacielu. Jest nim pies rasy owczarek niemiecki, o imieniu Rex. Kiedy wracam ze szkoły, Rex czeka na mnie przy drzwiach. Naprawdę nie mam pojęcia skąd on wie, że zbliżam się do drzwi. Z kolei, kiedy odrabiam lekcje, on leży grzecznie blisko moich stóp i czeka aż skończę. Później idziemy na spacer, gdzie pies może się wyszaleć. Najbardziej lubi biegać w liściach i w śnieżnych zaspach.
– Uwielbiam książki o piratach i ich licznych przygodach na morzu. Przeczytałem ich naprawdę dużo. Najbardziej lubię statki i morskie potwory. Fascynacja takim tematem zaczęła się, kiedy byłem małym brzdącem i obejrzałem bajkę „Piotruś Pan”, od razu polubiłem Kapitana Haka. Mam nawet klocki lego, z których mogę zbudować statek piracki!
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!