Odmiana zaimków
Odmiana zaimków to zestaw reguł dobierania form przez przypadki, liczbę i rodzaj (w tym męskoosobowy), z uwzględnieniem pełnych i skróconych postaci (mnie/mi, tobie/ci) oraz obowiązkowej formy pełnej po przyimku; klucz stanowią pytania przypadków i zgoda z rzeczownikiem lub podmiotem.
- Ustalić typ zaimka: osobowy, dzierżawczy, wskazujący, pytajny/względny, nieokreślony, przeczący
- Określić przypadek, zadając pytanie (kogo? czemu? z kim?)
- Dobrać liczbę i rodzaj, w tym męskoosobowy w liczbie mnogiej
- Wybrać formę pełną lub skróconą zgodnie z pozycją i przyimkiem
- Sprawdzić zgodę z rzeczownikiem i szyk zdania
Odmiana zaimków wymaga doboru przypadku, liczby i rodzaju oraz decyzji: pełna czy skrócona forma. Po przyimku zawsze pełna: do mnie, dla niej; bez przyimka możliwe skróty: mi, jej. Kontrast: tę książkę (B.) vs z tą książką (N.).
Czym właściwie jest zaimek i dlaczego jego forma się zmienia?
Zaimek to wyraz zastępujący nazwę osoby, rzeczy, cechy, liczby lub wskazujący na nie (np. ja, ty, on, ten, mój, który, ktoś, nikt). Odmienia się przez przypadki, a wiele z nich także przez liczbę i rodzaj. Niektóre zachowują się jak rzeczowniki (ja, ty, on), inne jak przymiotniki i muszą zgodzić się z rzeczownikiem, który określają (ten dom, ta książka, moje plany).
Ogólna zasada: ustal przypadek na podstawie funkcji w zdaniu lub wymagania przyimka/czasownika, następnie dobierz liczbę i rodzaj, a przy zaimkach osobowych rozstrzygnij, czy użyć formy pełnej (akcentowanej) czy skróconej (nieakcentowanej).
Jak odmieniają się zaimki osobowe: ja, ty, on/ona/ono, my, wy, oni/one?
Zaimki osobowe odmieniają się przez przypadki. Poniżej najważniejsze formy i miejsca, gdzie uczniowie najczęściej popełniają błędy.
- 1. osoba lp.: M. ja; D. mnie; C. mnie/mi; B. mnie/mnie (po przeczeniu: nie widzę mnie – sytuacje rzadkie); N. mną; Ms. o mnie
- 2. osoba lp.: M. ty; D. ciebie/cię; C. tobie/ci; B. ciebie/cię; N. tobą; Ms. o tobie
- 3. osoba lp. m.: M. on; D. jego/niego; C. jemu/mu; B. jego/go/niego; N. nim; Ms. o nim
- 3. osoba lp. ż.: M. ona; D. jej/niej; C. jej/niej; B. ją/nią; N. nią; Ms. o niej
- 3. osoba lp. n.: M. ono; D. jego/niego; C. jemu/mu; B. je/nie; N. nim; Ms. o nim
- 1. osoba lm.: M. my; D. nas; C. nam; B. nas; N. nami; Ms. o nas
- 2. osoba lm.: M. wy; D. was; C. wam; B. was; N. wami; Ms. o was
- 3. osoba lm. męskoosobowy: M. oni; D. ich/nich; C. im/nim; B. ich/nich; N. nimi; Ms. o nich
- 3. osoba lm. niemęskoosobowy: M. one; D. ich/nich; C. im/nim; B. je/nie; N. nimi; Ms. o nich
Formy skrócone (mi, ci, mu, go, ją, je) nie występują po przyimkach i na początku zdania w stylu oficjalnym. Po przyimku używaj zawsze formy pełnej: do mnie, dla ciebie, po nim, z nimi.
Algorytm decyzyjny
- Krok 1: Czy przed zaimkiem stoi przyimek? Jeśli tak → wybierz formę pełną (do mnie, dla niego, o niej)
- Krok 2: Jeśli nie ma przyimka, ustal przypadek według wymagań czasownika (pomagam komu? – tobie/ci; widzę kogo? – ciebie/cię)
- Krok 3: W pozycji akcentowanej lub na początku zdania użyj formy pełnej (Mnie to nie dotyczy; Ciebie proszę)
- Krok 4: W środku zdania, bez akcentu logicznego, dopuszczalne są skróty (Dam ci znać; Opowiem mu jutro)
Kiedy wybrać mnie czy mi, ciebie czy cię, jego czy go?
Wybór zależy od funkcji i akcentu. Formy pełne (mnie, ciebie, jego) są akcentowane, używane m.in. na początku zdania i po przyimkach. Formy skrócone (mi, ci, go) są nieakcentowane i naturalne w środku zdania.
- Po przyimku: bez niej, dla niego, od ciebie (nie: bez jej, dla go, od cię)
- Akcent: To mnie obraziło; Proszę ciebie o pomoc
- Neutralny środek zdania: Kup mi chleb; Widzę go; Słyszę cię
- Przeczenie nie zmienia wyboru formy: Nie znam go; Nie pomogę ci
Zaimek zwrotny: kiedy użyć się, a kiedy siebie/sobie/sobą?
Się jest nieodmienne i nie może stać po przyimku. Odpowiada formom przypadkowym zaimka siebie: D. siebie, C. sobie, B. siebie, N. sobą, Ms. o sobie.
- Bezp. zwrot: Marta uśmiecha się
- Po przyimku: Marta myśli o sobie (nie: o się)
- Datyw: Zostaw sobie notatki; Biernik: Widzę siebie w przyszłości
Zaimek dzierżawczy: mój, twój, swój – na co uważać?
Dzierżawcze odmieniają się jak przymiotniki i zgadzają z określanym rzeczownikiem: mój dom, moja książka, moje dziecko; moi koledzy (męskoosob.), moje koleżanki (niemęskoosob.). Zaimek swój odnosi się do podmiotu i rozwiązuje dwuznaczność.
- Jan zabrał swój plecak (plecak Jana), a nie: jego plecak (plecak kogoś innego)
- W B. lp. m. żyw.: Widzę mojego/twego/swojego brata
- Formy skrótowe mego, twego są podniosłe/stylizowane
Tę czy tą? Jak odmienia się ten, ta, to z przyimkami i bez?
W bierniku lp. rodzaju żeńskiego norma ogólna zaleca: tę książkę. Forma tą jest dopuszczalna potocznie, lecz w piśmie oficjalnym wybieraj tę. W narzędniku wyłącznie: z tą książką, nad tą rzeką.
- Biernik: Widzę tę drogę
- Narzędnik: Idę z tą osobą
- Po przyimkach obowiązuje przypadek wymagany przez przyimek: do tego domu, bez tej mapy, o tym filmie
„Kto”, „co”, „ktoś”, „coś”, „nikt”, „nic” – jak wygląda odmiana i łączliwość z przeczeniem?
Zaimki pytajne/względne kto i co mają własne paradygmaty: kto – kogo – komu – kogo – kim – o kim; co – czego – czemu – co – czym – o czym. Formy nieokreślone i przeczące odmieniają się analogicznie i łączą się z partykułą: ktoś – kogoś; nikt – nikogo; nic – niczego.
- Negacja: Nikt niczego nie widział (podwójne przeczenie w polszczyźnie jest regułą)
- Po przyimku: do kogo, o czym, dla nikogo, bez niczego
- Rozróżnienie: kto – o osobach; co – o rzeczach i zjawiskach
Którzy czy które? Jak używać rodzaju męskoosobowego w liczbie mnogiej?
W liczbie mnogiej rozróżnia się rodzaj męskoosobowy (osoby płci męskiej – oni, ci chłopcy, których) i niemęskoosobowy (wszystkie pozostałe – one, te dzieci, które). Zaimki przymiotne i względne muszą zgadzać się z tą kategorią.
- Oni byli, ale: One przyszły (np. uczennice, dzieci, zwierzęta)
- Relacja: Chłopcy, którzy wygrali mecz; Dzieci, które wygrały konkurs
- Zaimek wskazujący: ci nauczyciele vs te nauczycielki/te drzewa
„Który”, „jaki”, „czyj” – czym się różnią i jak zapewnić zgodę z poprzednikiem?
Który odnosi do elementu z określonego zbioru, jaki – pyta o cechy/rodzaj, czyj – o przynależność. Każdy zgadza się z poprzednikiem w liczbie, rodzaju i przypadku, który narzuca zarówno nadrzędnik (rzeczownik), jak i rola w zdaniu podrzędnym.
- Uczeń, który czyta; Uczennice, które czytają; Nauczyciele, którzy czytają
- Jaki film obejrzymy? – Film, jaki polecasz
- Czyj to zeszyt? – To zeszyt Kasi; czyj → Gen. właściciela
Najczęstsze potknięcia i jak je naprawić
Porównaj poprawne i błędne zestawienia oraz regułę.
| Przykład poprawny | Przykład błędny | Wyjaśnienie |
|---|---|---|
| Do mnie napisz | Do mi napisz | Po przyimku tylko forma pełna |
| Tę decyzję podjęto | Tą decyzję podjęto | Biernik żeński: tę; tą – potoczne, w oficjalnym unikaj |
| Z nimi rozmawiam | Z im rozmawiam | Po przyimku: nimi, nie im |
| Proszę cię o pomoc | Proszę tobie o pomoc | Biernik: kogo? cię; C. tobie po czasownikach typu pomagać |
| Nie lubię ich | Nie lubię je | D./B. lm. męskoosobowy: ich; je to biernik niemęskoosobowy |
Lista wyjątków do zapamiętania
- Po przyimkach zawsze formy pełne: mnie, tobie, niego, niej, nich
- Biernik żeński: tę (oficjalnie); tą – wyłącznie w narzędniku
- „Swój” odnosi do podmiotu i eliminuje niejednoznaczność „jego/jej”
- „Się” nie łączy się z przyimkiem; po przyimku: o sobie, dla siebie
- „Ich” nie ma datywu; C. lm. to „im” (po przyimku „nim”)
- „Go”, „mu”, „jej” nie stoją po przyimku: poprawnie „dla niego”, „o nim”
- Podwójne przeczenie obowiązkowe: Nikt nic nie powiedział
- Rodzaj męskoosobowy wpływa na formy: ci, oni, których; niemęskoosobowy: te, one, które
- „Ktoś/coś” z partykułami: czyjś, jakiś, któryś – odmieniają się jak odpowiednie wzorce
- Formy podniosłe (mego, twego) stosuj świadomie, stylowo
Zagadnienie na maturze
Sprawdzane są: dobór form przypadkowych po przyimkach i czasownikach, rozróżnianie rodzaju męskoosobowego, użycie „tę/tą”, pełne vs skrócone formy zaimków osobowych, poprawność „swój/jego” oraz zgoda „który/jaki/czyj” z poprzednikiem. Typowe zadania: wskaż błąd fleksyjny (do mi → do mnie), uzupełnij lukę (z … kolegami → z nimi), przekształć zdanie zachowując sens (Jan pożyczył swój zeszyt vs jego zeszyt). Warto ćwiczyć szybkie ustalanie przypadku pytaniami kogo? czemu? z kim?.
Ćwiczenia utrwalające
Wstaw poprawną formę: „Idę ___ domu”.
Wybierz poprawne: „Widzę ___ kolegów”.
Uzupełnij: „Rozmawiam ___ Anną o ___ planach”.
Wskaż poprawną parę: „___ książkę czytam, idę z ___ książką”.
Zdecyduj: „___ proszę o ciszę!” (akcent na adresata).
Dokończ: „To są uczniowie, ___ wygrali olimpiadę”.
Najczęściej zadawane pytania
Czy „tą książkę” w bierniku jest błędne?
Kiedy używać „swój”, a kiedy „jego/jej”?
Czy można zaczynać zdanie od „mi”, „ci”, „mu”?
„Dlań”, „weń”, „przezeń” – poprawne czy przestarzałe?
Mity i fakty o odmianie zaimków
„Je” zawsze pasuje do liczby mnogiej.
„Je” to biernik liczby mnogiej niemęskoosobowy (te książki), a także biernik lp. nijaki (to je). Dla męskoosobowych używamy „ich”.
Po przyimkach można skracać: „do cię”, „dla mu”.
Po przyimku wyłącznie forma pełna: do ciebie, dla niego, o mnie.
„Swój” jest zawsze równoważny „jego/jej”.
„Swój” musi odnosić się do podmiotu. Zmiana podmiotu zmienia interpretację i może wymagać „jego/jej”.
Słowniczek pojęć
Ścieżka szybkiej analizy zdania – jak bezbłędnie dobrać formę?
1) Znajdź czasownik nadrzędny i sprawdź, jakiego przypadku wymaga; 2) Zidentyfikuj rzeczownik lub funkcję (dopełnienie, okolicznik z przyimkiem); 3) Jeśli zaimek określa rzeczownik – dopasuj liczbę, rodzaj i przypadek do rzeczownika; 4) Jeżeli to zaimek osobowy – zdecyduj, czy potrzebna jest forma pełna (przyimek, akcent) czy skrót; 5) W liczbie mnogiej ustal, czy chodzi o rodzaj męskoosobowy, czy niemęskoosobowy.
Krótka ściąga na koniec: jak mówić i pisać pewnie?
– Ustal przypadek, zadając właściwe pytanie (kogo? czemu? z kim?)
– Po przyimku używaj form pełnych: do niego, bez niej, o nas
– W bierniku żeńskim w piśmie: tę; w narzędniku: tą
– Sprawdzaj rodzaj męskoosobowy: oni/ci/którzy vs one/te/które
– „Swój” zawsze łączy się z podmiotem; „jego/jej” – gdy posiadacz jest inny
– Skrócone formy (mi, ci, mu, go) trzymaj z dala od przyimków i pozycji inicjalnej
– Przy zaimkach względnych i pytajnych zachowaj zgodę z poprzednikiem
Pytania do przemyślenia:
– W których miejscach w Twoich tekstach najczęściej pojawiają się formy skrócone i czy są tam uzasadnione?
– Czy potrafisz szybko ustalić rodzaj męskoosobowy w złożonych podmiotach?
– Jak zmienia się znaczenie zdania po zamianie „jego/jej” na „swój”?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!