Przyimek
Przyimek to nieodmienna część mowy, która łączy wyrazy i precyzuje relacje (miejsce, czas, przyczyna, cel), narzucając przypadek: do + dopełniacz, na + biernik/miejscownik, dzięki + celownik; poprawność zapewniają znajomość rekcji, rozróżnienie ruchu i spoczynku oraz eufoniczne warianty w/we, z/ze
- Ustalić sens relacji: miejsce, kierunek, czas, przyczyna, cel
- Wybrać przyimek o pasującym znaczeniu
- Sprawdzić wymagany przypadek (rekcja) danego przyimka
- Dobrać formę rzeczownika/zaimka w tym przypadku
- Rozstrzygnąć ruch czy spoczynek (np. na stół vs na stole)
- Zastosować formę eufoniczną (w/we, z/ze, bez/beze) w razie potrzeby
Przyimek wybiera przypadek i zmienia sens: jadę do Krakowa vs jadę po Kraków. Poznaj różnicę ruch–spoczynek (na stół/na stole) oraz 7 eufonicznych form typu we Wrocławiu, ze mną, przeze mnie.
Co to jest przyimek i po co nam on w polszczyźnie?
Przyimki to nieodmienne wyrazy, które łączą inne części mowy, tworząc związki składniowe i sygnalizując relacje semantyczne: miejsca (w domu), kierunku (do szkoły), czasu (po lekcjach), przyczyny (z powodu choroby), celu (na spacer), sposobu (z radością), przyzwolenia (mimo deszczu), przeciwstawienia (wbrew prośbom). Kluczową cechą jest rekcja – każdy przyimek wymaga określonego przypadku.
Jakie relacje semantyczne wyrażają przyimki najczęściej?
Najczęstsze pola znaczeniowe to: lokalizacja (w, przy, pod, nad, między), kierunek (do, na, ku, z, znad, spod), czas (po, przed, około, od, do), przyczyna/skutek (z powodu, wskutek, dzięki, przez), cel (na, po), warunek/przyzwolenie (mimo, pomimo, w razie), relacja wobec kogoś/czegoś (wobec, względem), sposób/środek (z, bez, za pośrednictwem). Rozpoznanie relacji ułatwia dobór poprawnego przyimka i przypadku.
Jak rozpoznać wymagany przypadek po danym przyimku?
Rekcja przyimków jest stała (poza kilkoma wieloznacznymi, jak o, na, w). Pamiętaj o zestawach: do + dopełniacz, od + dopełniacz, z/ze + dopełniacz (pochodzenie), u + dopełniacz, bez/beze + dopełniacz, dla + dopełniacz; po + miejscownik (po lekcji), przy + miejscownik, w/we + miejscownik (statyka); na + miejscownik (statyka) lub biernik (kierunek); o + miejscownik (temat wypowiedzi) lub biernik (prośba, troska); między/pomiędzy + narzędnik; przed/przede, za, nad/nade, pod + narzędnik (statyka) lub biernik (ruch); dzięki, wbrew, ku + celownik; przez/przeze + biernik.
Które połączenia są najczęściej mylone?
Popraw: dzięki pracy (celownik), wbrew zakazowi (celownik), wobec trudności (dopełniacz), względem regulaminu (dopełniacz), naprzeciwko domu (dopełniacz), po lekcjach (miejscownik), po dwa jabłka (wyjątkowo biernik dystrybutywny), o pomoc (biernik), o filmie (miejscownik).
| Przykład poprawny | Przykład błędny | Wyjaśnienie |
|---|---|---|
| wobec problemów | wobec problemy | wobec + dopełniacz |
| dzięki nauczycielowi | dzięki nauczyciela | dzięki + celownik |
| między nami | między nas | między + narzędnik |
| na stole | na stołu | na (statyka) + miejscownik |
| na stół | na stołem | na (kierunek) + biernik |
| o książce | o książkę (gdy „rozmawiamy o”) | o (temat rozmowy) + miejscownik |
| proszę o bilet | proszę o bilecie | o (prośba) + biernik |
Kiedy wybrać na, w czy do – ruch czy spoczynek?
Wybór przyimka lokalnego wynika z tego, czy opisujemy kierunek, czy stałe położenie. Dodatkowo, do sygnalizuje wejście do wnętrza/przestrzeni, na – na powierzchnię/obszar otwarty/funkcję, w – wewnątrz. Uwaga na kolokacje utrwalone: na uniwersytet (kierunek instytucjonalny), na koncert, w kinie (lokalizacja), do kina (kierunek), w Warszawie (lokalizacja), do Warszawy (kierunek), na Mazury (kierunek terenowy), w górach (lokalizacja).
Algorytm decyzyjny
- Krok 1: Ustal, czy mowa o ruchu (dokąd?) czy spoczynku (gdzie?)
- Krok 2: Ruch → zwykle biernik: na stół, pod biurko, za miasto; wyjątek: z/ze, od, do → dopełniacz (z domu, do szkoły)
- Krok 3: Spoczynek → miejscownik lub narzędnik: na stole, pod biurkiem, za miastem; konstrukcje przed/za/nad/pod → narzędnik
- Krok 4: Sprawdź kolokacje utrwalone: na uniwersytecie, w szkole, na łodzi, w samochodzie
- Krok 5: Zastosuj formę eufoniczną (we Wrocławiu, ze szkoły, przede mną)
Proste, złożone i wtórne przyimki – czym się różnią?
Przyimki proste: w, z, do, na, o, od, u, ku, po, za, nad, pod, przed, między. Złożone (wielowyrazowe): w związku z, z powodu, w celu, na skutek, w porównaniu z, w trakcie. Wtórne (wywiedzione od innych części mowy, często łączna pisownia): podczas, wskutek, wobec, względem, naprzeciw(ko), wokół/wkoło, wzdłuż, poprzez.
Jak pisać przyimki wtórne i złożone – łącznie czy rozdzielnie?
Zasada: jednostki leksykalnie utrwalone pisz łącznie (podczas, wskutek, naprzeciwko), frazy swobodne – rozdzielnie (z powodu, w związku z, na skutek). Różnice znaczeniowe bywają subtelne: wskutek (= z przyczyny) ~ na skutek; wokół/wkoło domu są poprawne; „w okół” i „w skutek” są błędne.
| Forma poprawna | Forma błędna | Dlaczego tak |
|---|---|---|
| podczas lekcji | pod czas lekcji | utrwalony zrost |
| wskutek burzy | w skutek burzy | zrost przyimkowy |
| naprzeciwko domu | na przeciwko domu | zrost; istnieje też „naprzeciw domu” |
| w związku z decyzją | wzwiązku z decyzją | wyrażenie przyimkowe – rozdzielnie |
| na skutek awarii | naskutek awarii | fraza swobodna – rozdzielnie |
| wokół domu | w około domu | forma zrostowa (wokół) lub wkoło |
Formy eufoniczne: kiedy „w” zmienia się w „we”, a „z” w „ze”?
Formy rozszerzone ułatwiają wymowę przed trudnymi zbiegami spółgłosek: we Wrocławiu, we mgle, we dnie; ze szkoły, ze Zgierza, ze mną; przeze mnie; przede mną; nade wszystko; beze mnie. Kieruj się płynnością – jeśli „w Warszawie” brzmi naturalnie, nie potrzeba „we”.
Lista wyjątków do zapamiętania
- po + miejscownik (po lekcji), ale dystrybutywnie po + biernik (po dwa zadania)
- o + miejscownik (mówić o filmie) vs o + biernik (prosić o film)
- na uniwersytet/na studia (kierunek instytucji), w uniwersytecie (rzadko, technicznie: „w strukturze”)
- wobec + dopełniacz; analogicznie: względem + dopełniacz, odnośnie do + dopełniacz
- między i pomiędzy – obie formy poprawne stylistycznie
- naprzeciw(ko) + dopełniacz; „na przeciw” jest niepoprawne
- ku + celownik (ku czci, ku dobru), konstrukcja rzadsza, lecz w pełni poprawna
- spoza, spomiędzy + dopełniacz (spoza domu, spomiędzy drzew)
- przy + miejscownik (przy biurku), nie „przy biurka”
- bez + dopełniacz, nie „bez mnie” – uwaga: „beze mnie” dla eufonii
Jak przyimki wpływają na interpunkcję?
Przyimek sam w sobie nie wymusza przecinka. Przecinek wyznacza granice całych wyrażeń, wtrąceń i zdań podrzędnych. W zdaniu: Z powodu deszczu odwołano mecz – bez przecinka. Gdy fraza jest wtrąceniem: Mecz, z powodu deszczu, odwołano – wydzielamy przecinkami. Gdy przyimek otwiera zdanie okolicznikowe: Po tym jak wyszliśmy, zrobiliśmy zdjęcia – przecinek oddziela dwa zdania, nie przyimek.
Jakich błędów z przyimkami najczęściej dopuszczają się uczniowie?
Typowe potknięcia: błędny przypadek (wobec temu), kalki semantyczne (aplikować o studia zamiast „złożyć aplikację na studia”), zbędne dublowanie sensu (w dniu dzisiejszym o godzinie 12:00 – lepiej: dziś o 12:00), niepoprawna pisownia zrostów (w skutek), błędny dobór przyimka (zależny od – poprawnie: zależny od, nie „zależny na”).
| Poprawna forma | Błędna forma | Dlaczego tak |
|---|---|---|
| wobec problemu | wobec problemowi | wobec + dopełniacz |
| zależny od nauczyciela | zależny na nauczycielu | kolokacja: zależny od |
| odnośnie do sprawy | odnośnie sprawy | pełna konstrukcja z „do” |
| ze mną | z mną | eufonia: ze + „mn” |
| przeze mnie | przez mnie (w pewnych stylach poprawne, ale „przeze” często zalecane) | forma rozszerzona zwiększa płynność |
Czy można zaczynać lub kończyć zdanie przyimkiem?
Zaczynać – tak: W związku z pogodą przenosimy koncert. Kończyć – polszczyzna nie dopuszcza tzw. stranding (opuszczania rządu) jak w angielszczyźnie; przyimek łączy się bezpośrednio z rzeczownikiem/zaimkiem: To o tym mówimy (nie: To mówimy o).
Mity i fakty o przyimkach
Przyimki zawsze wybierają ten sam przypadek niezależnie od znaczenia.
Wieloznaczne przyimki (o, na, w, pod, za) zmieniają przypadek zależnie od funkcji: temat vs prośba, spoczynek vs ruch.
Nie wolno zaczynać zdania od przyimka.
Można, jeśli powstaje poprawne wyrażenie przyimkowe: Na lekcji powtórzyliśmy rekcję.
„Przez” i „dzięki” można stosować wymiennie.
„Dzięki” wskazuje przyczynę pozytywną, „przez” – często negatywną lub neutralną: Dzięki pracy – sukces; Przez pożar – straty.
Słowniczek pojęć
Zagadnienie na maturze
Egzaminy sprawdzają: poprawny dobór przyimka i przypadku, pisownię zrostów (wskutek/podczas/naprzeciwko), precyzję znaczenia (dzięki vs przez), poprawność kolokacji (odnośnie do, zależny od), użycie form eufonicznych. Zadania: popraw błędy językowe; wskaż niepoprawną formę; uzupełnij lukę właściwym przypadkiem. W wypowiedzi pisemnej punktowana jest konsekwencja rekcji i brak kalk stylistycznych.
Ćwiczenia utrwalające
Uzupełnij właściwym przypadkiem: „Wobec (trudność) … nie poddaliśmy się”.
Wskaż poprawną formę eufoniczną:
Wybierz poprawną kolokację:
Ustal przypadek: „Po (lekcja) … idziemy na trening”.
Wskaż zdanie poprawne:
Uzupełnij: „Proszę (o/na/w) … pomoc”.
Najczęściej zadawane pytania
Czy „dzięki” może łączyć się z negatywną przyczyną?
„W porównaniu do” czy „w porównaniu z” – co wybrać?
Czy „w dniu dzisiejszym” jest błędne?
Kiedy użyć „we” zamiast „w”?
Najważniejsze wnioski na jedną kartkę
– Przyimki są nieodmienne i sterują przypadkiem; znajomość rekcji to fundament
– Rozróżniaj ruch/spoczynek: na/za/pod/przed/nad → biernik (ruch) lub narzędnik (spoczynek); na/w → biernik vs miejscownik
– „Dzięki” łączy się z celownikiem i oznacza pozytywną przyczynę; „przez/z powodu” – negatywną/neutralną
– Formy eufoniczne (we, ze, przeze, przede, nade, beze) stosuj dla płynności
– Zrosty: podczas, wskutek, naprzeciwko; frazy: w związku z, z powodu, na skutek – pisownia rozdzielna
– Kolokacje: odnośnie do, zależny od, w porównaniu z, wbrew zakazowi, wobec trudności
– Interpunkcja nie wynika z przyimka, lecz z funkcji całego wyrażenia w zdaniu
Pytania do przemyślenia
– Jak zmienia się sens zdania po podmianie przyimka „przez” na „dzięki” w Twoich własnych przykładach?
– Które połączenia ruch/spoczynek sprawiają Ci trudność i jakim algorytmem je rozstrzygniesz w praktyce?
– Które wtórne przyimki (wskutek, podczas, naprzeciwko) częściej zapisujesz niepewnie i dlaczego?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!