Pytanie retoryczne
P y t a n i a
r e t o r y c z n e
Pytanie retoryczne – środek stylistyczny i zwrot krasomówczy. To takie pytanie, na które zadający nie wymaga odpowiedzi, gdyż jest ona albo zawarta już w samym pytaniu, albo pytający zna to, o co pyta. Można powiedzieć, że w istocie są to zdania twierdzące, które za pomocą pytania są jedynie wzmocnione.
Podobnie jak przenośnia, porównanie, archaizm czy inwersja, pytanie retoryczne jest figurą/postacią językową, czyli elementem językowym ozdobnej budowy zdania dla nadania jej silniejszej ekspresji i barwy emocjonalnej.
Pytania retoryczne są najczęściej zadawane, aby ożywić trochę wypowiedź bądź nadać jej wyraźniejszego zabarwienia uczuciowego, czasem wręcz nadając mu dramatyczny charakter. Można też go użyć w celu skontrastowania pewnych obiektów, czy też, aby zwrócić uwagę słuchacza bądź czytelnika na treść wypowiedzi, a także skłonić odbiorcę do refleksji czy głębszych przemyśleń w stosunku do siebie samego. Czasem zadajemy je w znaczeniu sarkastycznym albo po to, aby w pewien sposób wyznaczyć kierunek myślowy odbiorcy, a nawet wymusić chcianą przez siebie odpowiedź czy zyskać aprobatę. Jego celem może też być zdobycie zaufania i nić porozumienia z odbiorcami.
Pytanie retoryczne może być także używane w ramach swego rodzaju podtrzymaniu rozmowy, np.
– ”Ale dzisiaj piękna pogoda za oknem. Widzisz?”
I to ”Widzisz?” jest zadane po to, aby zachęcić drugą osobę do odpowiedzi i zaangażowania się w dialog. Inną, bardziej życiową, sytuacją, może być także wyrażenie swojego powątpiewania w jakiejś sprawie lub, najczęściej w złości, rodzice mówią do swoich dzieci:
– ”Ale byłeś niegrzeczny. No i po co to wszystko?”
Nie sądzę, aby oczekiwali od swoich dzieci odpowiedzi, a jedynie w ten sposób wyrażali swoją irytację czy oburzenie.
Bardzo ważna w takim pytaniu retorycznym jest także intonacja wypowiadanego pytania, ponieważ bardzo prosto można przytoczyć przykład wypowiedzi, która może być pytaniem retorycznym bądź też nie. Weźmy przykład ze szkoły: nauczyciel tłumaczy dodawanie i mówi: ”ile to jest dwa dodać dwa? Kto wie?”
Drugi przykład, także ze szkoły, np. ze szkolnego korytarza: kolega do kolegi:
– Po co my w ogóle musimy chodzić do tej szkoły? Kto wie?
Oczywiście w tekście może nie być żadnej różnicy, jednak kiedy wyobrazimy sobie te sytuacje z odpowiednią intonacją zauważymy, iż w pierwszej sytuacji pytanie absolutnie nie jest pytaniem retorycznym, ponieważ nauczyciel chce usłyszeć odpowiedź, czeka, aż ktoś odezwie się i powie „ja” lub podniesie rękę. Natomiast w drugim przypadku jest to już pytanie retoryczne i można by je zinterpretować jako wręcz melancholijne.
I właśnie, co do tekstu. Okazuję się, że w przeszłości, były pomysły, aby takie pytanie retoryczne były zaznaczane w specjalny sposób po to, aby łatwiej było je odróżnić. I jednym z takich „orędowników” tego zagadnienia był Henry Denham, elżbietański drukarz z szesnastego wieku. Chciał on, aby takie pytanie retoryczne były oznaczane za pomocą znaku perkontacyjnego.
Znak perkontacji, lub też punctus percontativus, czy punkt perkontacyjny, to znak interpunkcyjny pochodzący z późnego średniowiecza mający na celu zaznaczenie zakończenia pytania retorycznego jako odwróconego znaku zapytania:„؟”. Nazwa tego znaku wzięła się od łacińskiego słowa określającego akt przesłuchania.
Jednak jak pewnie zdążyliśmy zauważyć znak się nie przyjął, nie stał się standardem i nie spotykamy go we współczesnej literaturze i nie często także w tej starszej, choć było kilka osób, które go stosowały, a należy do nich między innymi Robert Herrick, angielski duchowny i poeta.
Wracając już do samego pytania retorycznego to okazuje się, że występują także różne rodzaje tych pytań. Wyróżniamy trzy rodzaje:
1. Anthypophora lub Hypophora
2. Epiplexis
3. Eroteza
Odniesienie do podpunktu pierwszego: „Anthypophora” to ten rodzaj pytania, które polega na tym, że zadający pytanie [retoryczne] sam natychmiast sobie na nie odpowiada. Pomimo tego, że termin „Hypophora” lub ”Hipofora” wraz z „Anthypophorą” są używane potocznie w tym samym znaczeniu, mają jednak dosyć znaczącą różnicę. Mianowicie termin „hipofory” oznacza samo pytanie zadawane przed odpowiedzią, natomiast „anthypophora” odnosi się już do samej odpowiedzi na wcześniejsze pytanie. Termin „anthypophory” powstał z greckiego połączenia dwóch słów: „przeciw” + „zarzut”. Ten typ pytań może być stosowany jako pewnego rodzaju spieranie się z samym sobą.
Przykład:
– Dlaczego lubię lody truskawkowo-śmietankowe? Lubię je, ponieważ kojarzą mi się z latem, wakacjami i moimi wyjazdami do babci.
Odniesienie do podpunktu drugiego: „Epiplexis” to takie zastosowanie figury retorycznej polegająca na ciągu zadawanych pytań w celu podważenia czyichś argumentów, czy jego stanowiska. W takim wypadku jest to, można by powiedzieć, swego rodzaju bombardowanie „przeciwnika” pytaniami, jednak nie w celu uzyskania na nie odpowiedzi, a jedynie wykorzystaniu tonu konfrontacyjnego i pełnego wyrzutów. Termin także pochodzi z języka greckiego i dosłownie oznacza: „uderzaj” albo „gań”.
Przykład:
– Kiedy, droga ciociu Kornelio, porzucisz swoje staromodne ubieranie? Kiedy wreszcie zaczniesz ubierać normalne ubrania i cieszyć się życiem? Kiedy wreszcie zrozumiesz, że tym, co teraz robisz, źle wpływasz na samą siebie?
Odniesienie do podpunktu trzeciego: przechodząc już do trzeciego rodzaju pytań retorycznych, mamy tak zwaną „erotezę” lub „erotemę”. Jest to taki typ pytań, które nie wymagają odpowiedzi ze względu na to, że odpowiedź jest bardzo oczywista i wymaga odpowiedzi jedynie przeczącej lub twierdzącej. Postawienie takiego pytania stawia zazwyczaj odbiorcę w niezbyt komfortowej sytuacji i w ten sposób będąc najbardziej manipulacyjnym typem pytań retorycznych. Tak samo jak w dwóch poprzednich przypadkach, tak i tutaj termin ten pochodzi z języka greckiego i oznacza „przesłuchanie”.
Przykład:
– Inną rzeczą, która niepokoi mnie w amerykańskim kościele, jest to, że masz biały kościół i kościół murzyński. Jak może istnieć segregacja w prawdziwym Ciele Chrystusa? ”- Martin Luther King, Jr., ”Paul’s Letter to American Christians”
Najprostszymi i najczęściej zadawanymi pytaniami retorycznymi są ”Kto wie?” albo ”czemu nie?”.
Można podać taki przykład:
Sytuacja pierwsza – bez pytania retorycznego:
Osoba pierwsza: Proszę mi zaufać.
Myśli drugiej osoby: ”A co jeżeli źle robię? Przecież nie wiem, czy można mu zaufać, nie znam go…” i tak dalej.
Sytuacja druga – z pytaniem retorycznym:
Osoba pierwsza: Nie ufasz mi?
Osoba druga: Nie, no skąd, dlaczego miałabym ci nie ufać.
Jak można zauważyć, w pierwszej sytuacji od razu pojawiły się oznaki niepokoju, niedowierzania, natomiast w drugiej sytuacji, pomimo tego, że rozmowa jest z tą samą osobą i także prawdopodobnie pojawiają się wątpliwości, to dzięki pytaniu retorycznemu czujemy się zmieszani, no bo jak odpowiedzieć, że nie tak, aby nie odrazić rozmówcy, czego przecież nie chcemy? (I tutaj także zostało wykorzystane pytanie retoryczne, ponieważ nie oczekuje od czytelników odpowiedzi.)
Jako środek stylistyczno-składniowy, pytanie retoryczne występuję zwłaszcza w przemówieniach, jak i w stylu artystycznym, zwłaszcza w poezji, między innymi u naszego wieszcza narodowego Adama Mickiewicza: „Któż zbadał puszcz litewskich przepastne krainy, aż do samego środka, do jądra gęstwiny?” (Adam Mickiewicz ”Pan Tadeusz„) albo”Czemuż zadumany stoję i wiosną się nie weselę?” (Adam Mickiewicz ”Te rozkwitłe świeżo drzewa”)
Czym różnią się wobec tego pytania retoryczne od zwyczajnych zdań pytających?
Przede wszystkim, zdanie pytające tak samo jak pytanie retoryczne kończy się znakiem zapytania. Zasadniczą różnicą jest to, że na zdanie pytające oczekujemy odpowiedzi. W przypadku zdań pytających możemy wyróżnić przynajmniej dwa podstawowe typy: pytania tak/nie oraz pytania informacyjne.
Jak można się domyślać, pytania tak/nie wymagają krótkiej odpowiedzi twierdzącej lub przeczącej na zadane pytanie. Najczęściej takie pytania rozpoczynają się od wyrazu „czy”.
Przykłady:
– Czy umyłeś dzisiaj zęby?
– Tak.
– Czy lubisz sprzątać w domu?
– Nie.
Drugim typem zdań pytających są pytania informacyjne, które mają na celu zdobycie konkretnych informacji. Najczęściej zaczynają się od takich słów jak ”gdzie?”, ”kiedy?”, ”czemu?”, ”ile”, ”o której godzinie” i tak dalej.
Przykład:
– Jakie lody lubisz?
– Czekoladowe
– O której godzinie odjeżdża najbliższy pociąg, który jedzie do Szczebrzeszyna i z którego peronu?
– Najbliższy pociąg, którym można dojechać do Szczebrzeszyna odjeżdża o godzinie czternastej pięćdziesiąt z peronu trzeciego.
Przykłady pytań retorycznych w konkretnych dziełach literackich:
1) ”Ile razem dróg przebytych?
Ile ścieżek przedeptanych?
Ile deszczów, ile śniegów
wiszących nad latarniami?”
* Konstanty Ildefons Gałczyński, „Pieśń III”.
2) ”Czy taki przystępek nie przynosi hańby?”
3) ”Mój Boże, kto się przed tobą skryć może?”
*Jan Kochanowski, „Tren XVII”.
4) „Dla Boga, panie Wołodyjowski! Larum grają! Wojna! Nieprzyjaciel w granicach! A ty się nie zrywasz? szabli nie chwytasz? Na koń nie siadasz? Co się stało z tobą, żołnierzu? Zaliś swej dawnej przypomniał cnoty, że nas samych w żalu jeno i trwodze zostawiasz?” – Henryk Sienkiewicz, „Pan Wołodyjowski”.
Inne przykłady:
1. Czy możesz w to uwierzyć, że na dworze jest 108° C? [„głupie pytanie”, ale ma na celu podkreślić, że jest strasznie gorąco i nie wymaga odpowiedzi]
2. ”Czy naprawdę niemieccy żołnierze są niezwyciężeni, jak bezustannie trąbi dumna faszystowska propaganda? (pauza)” – Józef Stalin – przemówienie z 1941 roku
3. Nie widzisz, że oni naprawdę się kochają?
4. Jak możesz nie znać Gwiezdnych Wojen?
5. Z choinki spadłaś czy co?
6. „Jak długo jeszcze będziesz nas oszukiwał? Czy nie wiesz, że znamy wszystkie twoje plany? Jak ci nie wstyd?”7. Bardzo lubię lody czekoladowe. Dlaczego? Bo…
8. Czy mój synek nie jest uroczy?
9. Czy nie powinniśmy bardziej troszczyć się o innych?
10. Czy mógłbym zrobić coś przeciwko tobie?
11. Nie wydaje ci się, że pani X faworyzuje kolegę Y?
12. Jak mogłam być taka niemądra?13. Czy mogę zadać pytanie retoryczne? …
14. Dlaczego stawiasz całą sprawę na krawędzi? czy nie zależy ci na wygraniu jej? Już ci nie zależy? Mogłam się tego spodziewać…
15. Czy denerwują mnie wady innych? Owszem.
16. Dlaczego warto na mnie głosować? Mogę śmiało wymienić przynajmniej dziesięć powodów.
17. Po co? No po co to zrobiłaś?
18. Po co mam w ogóle próbować?
19. Kto chce ocalić świat?
20. Dlaczego jeszcze tu jesteś?
21. Czy ty naprawdę chcesz, żebym na ciebie krzyczała?
22. Czemu ty masz problem z takim czymś?
23. Wszystko ok? (pytanie skierowane do osoby, z którą wiemy, że jest coś nie tak)
24. No co ty, nie pamiętasz tekstu tej piosenki? (w stylu wyśmiewającym)
25. Ile razy jeszcze będziesz mnie przepraszać?
26. Z choinki się urwałaś?
27. Chcesz, żebyśmy myśleli, że jesteśmy głupi?
28. Widzisz to?” (na przykład o zachowaniu)
29. Co się ze mną dzisiaj dzieje?
30. Czy wszyscy się starzeją?
31. Jak mogłam zostawić klucze w samochodzie?
32. Jeszcze tu jesteś?
33. Czy to nie jest idealny moment na działanie?
34. Ty się dzisiaj urodziłaś, czy co?
35. Czy kiedyś wreszcie przestanie padać ten deszcz?
Nazwa pytania retorycznego wzięła się od retoryki, czyli sztuki przemawiania i budowanie więzi między przemawiającymi a słuchającymi.
Przydatna jeszcze może być informacja o tym, w jaki sposób odmienić zwrot „pytanie retoryczne” przez przypadki, dlatego zamieszczam tutaj takie przedstawienie:
Mianownik – pytanie retoryczne
Dopełniacz – pytania retorycznego
Celownik – pytaniu retorycznemu
Biernik – pytanie retoryczne
Narzędnik – pytaniem retorycznym
Miejscownik – pytaniu retorycznym
Wołacz – pytanie retoryczne
i w liczbie mnogiej:
Mianownik – pytania retoryczne
Dopełniacz – pytań retorycznych
Celownik – pytaniom retorycznym
Biernik – pytania retoryczne
Narzędnik – pytaniami retorycznymi
Miejscownik – pytaniach retorycznych
Wołacz – pytania retoryczne.
Po angielsku, zwrot „pytanie retoryczne” brzmi „rhetorical question”.
Podsumowując całe zagadnienie dotyczące pytań retorycznych:
Pytanie retoryczne to takie pytanie, na które nie oczekujemy odpowiedzi. Najczęściej jest wykorzystywane w debatach, przemówieniach, kazaniach i poezji. Zadajemy je, aby wzmocnić wyrazistość i dramaturgię wypowiedzi, zachęcić w ten sposób do rozważań i rozmyślań. Możemy podzielić pytania retoryczne na takie trzy typy jak anthypophora lub hypophora, epiplexis i eroteza. W poezji i literaturze, pytania retoryczne stosował między innymi Adam Mickiewicz lub Jan Kochanowski, a także na przykład Józef Stalin w swoich przemówieniach. My natomiast także używamy ich powszechnie w życiu powszechnym praktycznie każdego dnia nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Pytania retoryczne może być stworzone ze zdania twierdzącego, np. zdanie twierdzące brzmi: „Ja nie jestem twoim wrogiem”, a przerobione na pytanie: „Czy ja jestem twoim wrogiem?” [z sugerowaną odpowiedzią, że nie]. Ważne jest, aby formułując pytanie retoryczne, pamiętać o tym, żeby było ono zrozumiałe dla odbiorcy, a nie jedynie w naszym mniemaniu.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!