Rodzaje I Gatunki Literackie
Rodzaj literacki to podstawowy sposób klasyfikacji utworów. Jest to podział ze względu na formę wypowiedzi, konstrukcję, sposób ujawniania się podmiotu lirycznego lub narratora. Dzięki temu możemy sklasyfikować dane książki bez względu na epokę czy miejsce, w którym powstały.
Wyróżniamy trzy główne rodzaje literackie:
DRAMAT – wypowiedź w postaci dialogów, wraz z tekstem pobocznym. Zazwyczaj pisany po to, aby wystawić go na scenie (na przykład teatru). Tekst jest podzielony na role.
EPIKA – tak zwana proza (zapis ciągły), pisana w formie narracyjnej. Mogą pojawić się dialogi i liczne opisy.
LIRYKA – utwory liryczne cechuje rytmiczność i metaforyczność języka, a ich nadawcą jest podmiot liryczny. Zazwyczaj opisuje wewnętrzne przeżycia i emocje.
DRAMAT i jego cechy:
– brak podmiotu literackiego, bądź jego ograniczenie;
– zarysowana akcja;
– obecne dialogi, monologi;
– wyraźny podział ról;
– jest to rodzaj sztuki;
– świat przedstawiony opisywany jest poprzez działania i wypowiedzi;
– wykreowane postacie są usamodzielnione;
– może występować didaskalia, czyli tekst poboczny;
– współcześnie jest podział na akty, sceny i odsłony;
– obiektywizm narracji.
Historia dramatu:
Dramat wywodzi się ze starożytnej Grecji, gdzie był jedną z najpowszechniejszych form twórczości. Początki tego rodzaju literackiego datuje się na okolice święta ku czci Dionizosa – boga obfitości, płodnej natury i wina (około VI w. p.n.e.). Odbywały wówczas liczne obrzędy religijnie, które obchodzono hucznie i radośnie.
Rodzaje dramatu:
1. dramat antyczny – komedia, tragedia i tragikomedia;
2. dramat satyrowy – odmiana dramatu, wykorzystująca motywy i postacie mitologiczne w humorystycznym ujęciu (satyra);
3. dramat liturgiczny – mówiący o tematach ewangelicznych;
4. dramat szekspirowski – przełamuje klasyczną konwencję, łącząc cechy różnych gatunków;
5. dramat romantyczny – przeciwieństwo klasycznych form dramatu;
6. dramat groteskowy – cechują go bezsensowne sceny, absurd, groteska;
7. dramat poetycki – przypomina lirykę, ma bogaty język i swobodną konstrukcję;
8. dramat epicki – ukazuje procesy społeczne i stawia morał.
EPIKA i jej cechy:
– narracja i relacjonowanie wydarzeń;
– wyraźnie zarysowana fabuła;
– występują dialogi oraz/lub opisy;
– obiektywizm przekazu;
– istnienie wydarzeń, czasu, miejsc lub miejsca akcji oraz bohaterów;
– wykreowany świat przedstawiony;
– zapis prozą (są jednak wyjątki, takie jak epopeja, ballady i powieści poetyckie).
Historia epiki:
Epika ukształtowała się z ustnie przekazywanych sag, podań, legend i mitów o przeszłości. Najważniejszym elementem była narracja i przekazanie fabuły.
Rodzaje narracji:
1. pierwszoosobowa – narrator jest uczestnikiem wydarzeń. Czasowniki są zapisywane w pierwszej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej, na przykład „byłem”, „widziałem”, „byliśmy”. Ten rodzaj narracji jest subiektywny i osobisty.
2. trzecioosobowa – narrator przedstawia i komentuje przebieg wydarzeń, sam nie bierze jednak udziału w owych wydarzeniach, jest narratorem wszechwiedzącym. Ten rodzaj narracji jest obiektywny.
Podział epiki ze względu na czas:
1. przeszłość – epika historyczna, już zakończona, dokonana.
2. teraźniejszość – epika współczesna, obecna.
3. przyszłość – epika fantastyczna, futurystyczna.
LIRYKA i jej cechy:
– wyraźnie zarysowany podmiot liryczny, który jest centralnym elementem;
– zazwyczaj brak fabuły i dialogu;
– monolog liryczny, wyznanie;
– podział na strofy i wiersze;
– obecność rymów, (poza wierszami białymi);
– emocjonalność przekazu i subiektywizm;
– świat przedstawiony jest pretekstem do wyrażenia uczuć podmiotu mówiącego;
– kunsztowny, poetycki język, duża liczba środków stylistycznych.
Historia liryki:
Nazwa „liryka” wywodzi się od nazwy starogreckiego instrumentu muzycznego – liry (jest to instrument strunowy). Często antyczni poeci śpiewali utwory liryczne przy akompaniamencie właśnie tego instrumentu.
Odmiany liryki, podział ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego:
1. liryka bezpośrednia – podmiot pojawia się w pierwszej osobie liczby pojedynczej: „ja”. Może obrać jakąś rolę, na przykład postać historyczną, bądź przybrać maskę postaci, zwierzęcia, rośliny, przypisując im swoje odczucia.
2. liryka pośrednia – refleksja jest bezosobowa, obiektywna, podmiot liryczny jest ukryty.
3. liryka opisowa – opis jakiegoś zjawiska, krajobrazu, wydarzenia, przedmiotu.
4. liryka sytuacyjna – forma narracyjna lub dialogowa, opisująca daną sytuację, bądź sytuacje, w których podmiot nie brał udziału.
5. liryka inwokacyjna – wypowiedź jest ukierunkowana na konkretnego adresata: „ty”.
6. liryka podmiotu zbiorowego – spotykana najczęściej w hymnach państwowych, podmiot wyraża się zbiorowo: „my”.
Podział liryki ze względu na typy przeżyć podmiotu lirycznego:
miłosna, refleksyjno-filozoficzna, patriotyczno-obywatelska, agitacyjno-polityczna, funeralna (upamiętnienie zmarłej osoby), religijna, autotematyczna, refleksyjno-zasadnicza, apel.
Elementy utworu lirycznego:
1. podmiot liryczny – osoba mówiąca, nie zawsze jest tożsamy z autorem;
2. wers – podstawowa jednostka budowy;
3. strofa – inaczej zwrotka, układa wersów oddzielonych od siebie graficznie;
4. refren – wers lub gruba wersów, które się powtarzają regularnie w dalszych częściach utworu;
5. rym – zakończenia wyrazów o podobnym brzmieniu w wersach;
6. rytm – powtarzalność głosek, akcentów, pauz i wersów.
Istnieją też gatunki mieszane, które są połączeniem zazwyczaj dwóch gatunków. Ich początek pojawił się w Romantyzmie, gdzie autorzy odrzucali narzuconą konwencję. Przykładem jest tutaj ballada, dramat romantyczny oraz powieść poetycka.
Gatunek literacki to forma podrzędna do rodzaju, który dzieli utwory ze względu na ich budowę, tematykę, kompozycję i styl. Określone reguły tworzą dany gatunek dla utworu, choć występują też utwory o gatunku mieszanym. Często gatunki literackie mają swoje podgatunki.
GATUNKI LIRYKI:
1. elegia – spokrewniona z trenem, utwór niewielkich rozmiarów, o smutnym i melancholijnym przesłaniu. Poruszane tematy to najczęściej śmierć i miłość.
2. fraszka – krótki, żartobliwy, dowcipny utwór, często zakończony pointą.
3. hymn – pieśń o podniosłym charakterze, sławiąca bohaterów, bogów, idee. Lub hymn państwowy, czyli pieśń patriotyczna.
4. oda – patetyczny charakter o tonie pochwalnym bądź dziękczynnym.
5. pieśń – charakteryzuje się melodyjnością i rytmem tekstu, często zawiera refren.
6. sonet – utwór o ściśle określonej budowie (dwie pierwsze strofy mają po cztery wersy, dwie drugie strofy mają po trzy wersy). Wyraźny podział na część opisową i refleksyjną.
7. tren – utwór poświęcony osobie zmarłej.
GATUNKI EPIKI:
1. powieść – gatunek literatury pięknej, utwór narracyjny, opisujący zwykle rozbudowany ciąg zdarzeń.
2. opowiadanie – krótki utwór, zazwyczaj o jednowątkowej fabule.
3. nowela – utwór literacki, pisany prozą, charakteryzuje się wyraźną akcją główną, która zmierza do punktu kulminacyjnego.
4. epos – jeden z najstarszych gatunków epiki. To dłuższe poematy narracyjne o specyficznej konstrukcji elementów świata przedstawionego.
5. baśń – fantastyczny utwór, często posiadający morał, wywodzący się z folkloru.
6. pamiętniki – osobiste wspomnienia autora o wydarzeniach, w których brał udział, bądź był ich świadkiem.
Do epiki zaliczane są również gatunki z pogranicza literatury pięknej i literatury faktu lub reprezentujące formy literacko-naukowe.
GATUNKI DRAMATU:
1. tragedia – głównym wątkiem jest nieuchronna klęska jednostki bądź zbiorowości. Często obecne są wiły wyższe: los, fatum.
2. komedia – nacechowany pogodnym nastrojem i komizmem utwór, ze szczęśliwym zakończeniem.
3. farsa i tragifarsa – odmiany komedii.
4. monodram – utwór sceniczny (jednoaktowy), przeznaczony dla jednego aktora.
Przykładowe utwory:
Dramat:
„Antygona” – Sofokles; „Makbet” – William Szekspir; „Śluby panieńskie” – Aleksander Fredro.
Liryka:
„Treny” – Jan Kochanowski; „Przesłanie Pana Cogito” – Zbigniew Herbert; „Bogurodzica” – autor nieznany.
Epika:
„Solaris” – Stanisław Lem; „Krzyżacy” – Henryk Sienkiewicz; „Kamizelka” – Bolesław Prus.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!