Rzeczownik
Rzeczownik – wprowadzenie
Bez jakich części mowy język polski by nie istniał? Zapewne bez czasowników, ale i bez przymiotników, liczebników, przysłówków, zaimków, spójników… Ale wśród nich jest jeszcze jedna, wyjątkowa grupa. Ta grupa to rzeczowniki.
Czym są rzeczowniki?
Rzeczowniki same w swojej nazwie mogą obnażać prawdę o sobie – ten wyraz posiada słowo „rzecz”. Jest to duże ułatwienie, ponieważ rzeczowniki to słowa, które nazywają ludzi, przedmioty, zwierzęta, rośliny, abstrakcję i fikcję oraz zjawiska pogodowe i zjawiska niematerialne. Rzeczownik odpowiada na pytanie: kto?, co?
Przykłady rzeczowników określające:
– ludzi – Tomek, profesor, kawaler
– przedmioty – piłka, stół, książka
– zwierzęta – hiena, kot, dziobak
– rośliny – rosiczka, róża, świerk
– abstrakcję i fikcję – kosmita, duch, cyklop
– zjawiska pogodowe – huragan, mżawka, śnieg
– zjawiska niematerialne – miłość, nostalgia, wspomnienie
Uwaga! Rzeczownikami są także wyrazy określające czynności, zwykle kończące się na „-nie”, np. zmywanie, prasowanie, sprzedawanie, golenie, szczotkowanie.
Ćwiczenie na znajomość rzeczowników:
Zastanów się, które ze słów: granie, gra, pograć, miło, miłość, miłować, malunek, malować, malarz, piecze, piekarz, pieczywo są rzeczownikami. W razie wątpliwości zadaj sobie pytanie „kto?” lub „co?”.
Gotowy/gotowa? W takim razie sprawdź, czy twoje odpowiedzi zgadzają się z tymi poprawnymi.
Rzeczownikami spośród wymienionych słów są: granie, gra, miłość, malunek, malarz, piekarz, pieczywo.
Jeśli jesteś gotowy, przejdźmy do kolejnego zagadnienia.
Liczby rzeczowników:
Rzeczownik jest odmienną częścią mowy, co oznacza, że w zależności od sytuacji będzie on wyglądał nieco inaczej. W języku polskim wyróżniamy dwie liczby: liczbę pojedynczą i liczbę mnogą.
Liczbę pojedynczą stosujemy, gdy mamy do czynienia z jednym przedmiotem, np. kot, człowiek, samochód, tulipan, książka.
Liczbę mnogą stosujemy, gdy mamy na myśli dwa lub więcej przedmiotów, np. koty, ludzie, samochody, tulipany, książki.
Zdecydowana większość rzeczowników ma swoją wersję zarówno w liczbie pojedynczej, jak i w liczbie mnogiej, jednak są przypadki, gdzie nie istnieje któraś z tych liczb.
Przykłady słów posiadających formę tylko w:
– liczbie mnogiej – drzwi, nożyczki, skrzypce, sanie
– liczbie pojedynczej – młodzież, miłość, nadzieja, żelazo
Osoby w języku polskim
Z pojęciem liczby ściśle związane są osoby. Osoby to określenie pokazujące nam, kto może wykonywać czynności w zdaniu (o podmiocie będzie trochę później). W języku polskim wyróżniamy 3 osoby w liczbie pojedynczej i 3 w liczbie mnogiej.
Poznajcie osoby:
Liczba pojedyncza
ja
ty
on, ona, ono
Liczba mnoga
my
wy
oni, one
Rodzaje rzeczowników:
W polszczyźnie wyróżniamy pięć rodzajów rzeczowników: trzy w liczbie pojedynczej i dwa w liczbie mnogiej. Rodzaje w liczbie pojedynczej dzielimy na: męski, żeński i nijaki (kolejno on, ona i ono). Z kolei w liczbie mnogiej – na męskoosobowy i niemęskoosobowy (oni i one). By lepiej zapamiętać, do którego rodzaju które słowo przypisać, warto zapamiętać:
– rodzaj męski (ten): ten samochód, ten mężczyzna, ten sklep, ten podręcznik
– rodzaj żeński (ta): ta dziewczynka, ta hortensja, ta filharmonia, ta ulica
– rodzaj nijaki (to): to dziecko, to muzeum, to czasopismo, to porzekadło
Z kolei by lepiej zapamiętać, które wyrazy mają rodzaj niemęskoosobowy i męskoosobowy, możemy zastosować taką zasadę:
– rodzaj męskoosobowy (ci): ci samotnicy, ci piłkarze, ci dżentelmeni, ci pracownicy
– rodzaj niemęskoosobowy (te): te kobiety, te dzieci, te cukierki, te spektakle
Warto zwrócić uwagę na to, że duża część rzeczowników, które w liczbie pojedynczej miały rodzaj męski, w liczbie mnogiej posiadają rodzaj niemęskoosobowy (np. ten magnes – te magnesy, ten klocek – te klocki, ten zeszyt – te zeszyty itp.).
Uwaga! Rzeczowniki nie odmieniają się przez rodzaje – ich rodzaj jest ustalony z góry.
Ćwiczenie dla utrwalenia pojęcia rodzajów:
Podam teraz 10 słów, jednak nie będą one w tym samym rodzaju. Będziecie musieli go odnaleźć. Jeżeli nie będziecie w stanie go podać, przeczytajcie, co napisałem przy każdym wyrazie. Słowa to: kasjerka, bułeczki, okno, koszykarze, pięknie, komiks, płacz, prostacy, koale, pudełko, statuetka.
Odpowiedzi
Rodzaj męski – komiks, płacz
Rodzaj żeński – kasjerka, statuetka
Rodzaj nijaki – okno, pudełko
Rodzaj męskoosobowy – koszykarze, prostacy
Rodzaj niemęskoosobowy – bułeczki, koale
Rozwiązałeś zadanie? Brawo! Jednak zapomniałem o jednym. Wystawiłem Twoją czujność na próbę. W ciągu słów wstawiłem wyraz „pięknie”, który nie jest rzeczownikiem! Jeśli zauważyłeś ten błąd – gratulacje! Jeśli nie – nie przejmuj się – z czasem zaczniesz dostrzegać takie drobiazgi.
Przypadki i deklinacja:
Rzeczownik, oprócz liczb, odmienia się również przez przypadki. Przed kolejnymi tłumaczeniami warto wytłumaczyć, czym są przypadki. Przypadek to pytanie, przez które się odmienia dana część mowy. W języku polskim wyróżniamy siedem przypadków. Oto one:
Mianownik (skrót M.), pytania „kto?”, „co?” (jest),
Dopełniacz (skrót D.), pytania „kogo?”, „czego?” (nie ma),
Celownik (skrót C.), pytania „komu?”, „czemu?” (się przyglądam),
Biernik (skrót B.), pytania „kogo?”, „co?” (widzę),
Narzędnik (skrót N.), pytania „z kim?”, „z czym?” (się spotykam),
Miejscownik (skrót Msc.), pytania „o kim?”, „o czym?” (myślę),
Wołacz (skrót W.), pytanie „o!” (witaj, …)
Żeby odmienić rzeczownik przez przypadki, należy odpowiedzieć na pytania, na które odpowiada dany przypadek, na przykład słowo „koń” w dopełniaczu to „konia”. Można sobie wyobrazić nawet taki dialog:
– Czego nie ma?
– Konia!
Uwaga! Skróty i pełne nazwy przypadków zawsze zapisujemy wielką literą!
Odmiana rzeczownika „kot” przez przypadki:
M. kot
D. kota
C. kotu
B. kota
N. z kotem (kotem)
Msc. o kocie (kocie)
W. kocie!
Podobnie będziemy odmieniać przypadki, gdy chcemy odmienić rzeczownik w liczbie mnogiej.
Odmiana rzeczownika „koty”:
M. koty
D. kotów
C. kotom
B. koty
N. kotami
Msc. kotach
W. koty!
Trzeba zauważyć, że czasami słowo odmienione przez różne przypadki, np. „koty” w Bierniku to „koty”, tak samo, jak w Wołaczu.
Zapamiętaj! Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją.
Sposób na zapamiętanie przypadków:
Dla wielu kolejność przypadków jest prawdziwym kłopotem. Istnieją jednak metody na to, by ją zapamiętać. Dobrym sposobem jest tworzenie zdań, których pierwsze litery to: M, D, C, B, N, M i W.
Przykład takiego zdania:
Mam domek całkiem biały nad morzem wspaniałym.
Jak rozpoznać przypadek w zdaniu?
Mamy zdanie: „W hotelowej restauracji goście mieli do dyspozycji szwedzki stół.”. Nas interesuje (na razie) słowo „stół”. Musimy określić jego przypadek. Jak to zrobić? Najlepiej jest rozpisać sobie całą odmianę przez przypadki tego wyrazu. Jednak celowo zastosowałem tutaj akurat wyraz „stół”. Dlaczego? Bo jego wersja brzmi tak samo w Mianowniku, jak w Bierniku. Co należy uczynić w takiej sytuacji? Wyliczanki tutaj nie okażą się pomocne. Teraz musimy popatrzeć na inne wyrazy. Warto popatrzeć na fragment „mieli do dyspozycji szwedzki stół”. Musimy sobie zadać zasadnicze pytanie, bo niektóre czasowniki są ściśle związane z niektórymi przypadkami. Mieli do dyspozycji „kogo?”, „co?”, czy mieli do dyspozycji „kto?”, „co?”. Odpowiedź jest bardzo prosta: mieli do dyspozycji „kogo?”, „co?”. Pytania „kogo?”, „co?” to pytania Biernika, więc słowo „stół” w tym kontekście jest zapisane w Bierniku.
Zadanie: spróbuj sam określić przypadek każdego z rzeczowników w zdaniu (restauracji, goście, dyspozycji).
Teraz sprawdź, czy miałeś rację:
restauracji – tutaj mamy aż 3 przypadki do wyboru: Dopełniacz, Celownik i Miejscownik. W takiej sytuacji znowu musimy spojrzeć na zdanie, a właściwie na wyrazy „W hotelowej restauracji.”. Teraz już wiadomo, że chodzi o Miejscownik. Wyobraźmy sobie taki dialog:
Opowiem Ci pewną historię: „W hotelowej”… – powiedział dziadek Karol.
W kim, w czym? – zapytał się ciekawski wnuczek Janek, przerywając opiekunowi.
Nie przerywaj! „W hotelowej restauracji…”. – dziadek kontynuował swoją opowieść.
Brzmi logicznie, prawda? Zapamiętaj sobie zasadę: jeżeli pytanie zadane do wyrazu brzmi logicznie, to znak, że to właśnie ten przypadek, jednak na wszelki wypadek zawsze sprawdź pozostałe możliwości. Ale przejdźmy dalej:
goście – tutaj zastosujemy jeszcze inną metodę: wyobraźmy sobie zdanie: „W hotelowej restauracji mieli do dyspozycji szwedzki stół”. By dowiedzieć się więcej na temat wykonawcy czynności (o tym powiem nieco później) spytamy: „Kto w hotelowej restauracji miał do dyspozycji szwedzki stół?”. Słowo „kto” jest pytaniem do Mianownika, więc słowo „goście” jest w Mianowniku.
Zostało nam jeszcze jedno słowo – „dyspozycji”. Nie będę tu już robił kolejnych długich opisów. Powiem tylko, że to słowo jest odmienione w Dopełniaczu – wystarczy zadać pytania przypadków, które w połączeniu ze słowem stworzą spójną całość.
Pamiętaj! Jeżeli jeszcze masz problemy z odmianą przez przypadki, poćwicz – trening czyni mistrza 🙂 Nawet jeżeli idzie Ci dobrze i rozumiesz pojęcie deklinacji, możesz ciągle doskonalić się w tym, co umiesz.
Nazwy własne i pospolite:
Przejdźmy teraz do kolejnej rzeczy: do nazw własnych i pospolitych. Czym one się różnią?
Nazwa pospolita – nazwa, która określa ogół, coś przeciętnego, nienadzwyczajnego, np. kot, koleżanka, dąb, gazeta.
Nazwa własna – nazwa, która określa jedną konkretną rzecz, jednostkę, np. kot Mruczek, koleżanka Gosia, dąb Bartek, gazeta „Głos Warszawski”.
Proste? Niezupełnie. Schody zaczynają się przy pisowni wielką literą, ale nie jest to naprawdę trudne.
Pisownia rzeczowników wielką i małą literą:
Jak powszechnie wiadomo, w języku polskim piszemy niektóre rzeczowniki z wielkiej, a inne małą literą. Poniżej wyjaśniam, jak zapisać np. nazwę rzeki.
Wielką literą zapiszemy rzeczowniki, które:
– są imionami i nazwiskami, przydomkami bądź przezwiskami i pseudonimami, jak na przykład: Wiesław Kowalski, Katarzyna II Wielka, Gibki, Sarsa.
– nadajemy naszym pupilom bądź roślinom (drzewom), np. kot Puszek, dąb Bartek.
– są imionami bogów, półbogów i postaci z mitologii, np. Anubis, Hera, Amaltea.
– określają nam konkretne dni i związane z nimi obrzędy. Mowa tu o ważnych świętach, np. Boże Narodzenie, Wielkanoc, Zielone Świątki, ale też Dzień Matki, Dzień Dziadka, Dzień Wszystkich Świętych itp.
Oprócz tego wielką literą zapiszemy też nazwy geograficzne takie, jak:
– rzeki i jeziora, np. Jezioro Wiktorii, Wołga, Sekwana, Śniardwy, Wener, Missisipi.
– oceanów i mórz, np. Morze Martwe, Morze Śródziemne, Ocean Atlantycki, Ocean Arktyczny.
– Nazwy państw i regionów, np. Polska, Ekwador, Korea Południowa, Zimbabwe, Kostaryka, Tuvalu, Mazowsze, Wojwodina, Normandia, Idaho.
– Nazwy państw posiadających słowo „Wyspy”, a także nazwy wysp, np. Wolin, Wyspa Wielkanocna, Korsyka, Wyspy Salomona, Wyspy Marshalla.
– Nazwy pasm górskich oraz szczytów, np. Himalaje, Mięguszowiecki Szczyt, Kilimandżaro, Sudety.
– Nazwy miast, a także dzielnic oraz wsi, np. Warszawa, Ursynów, Kalinówka.
– Kontynenty, czyli: Europa, Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Azja, Afryka, Australia i Oceania, Antarktyda.
Oprócz tego wielką literą napiszemy również nazwy mieszkańców:
– planet, np. Ziemianin, Marsjanin, Wenusjanka.
– kontynentów, np. Europejczyk, Azjatka, Afrykańczyk, Amerykanka.
państw, np. Chińczyk, Czech, Francuzka, Włoszka.
regionów, np. Kaszuba, Flandryjczyk, Kujawiak, Bretończyk.
Z wielką literą zapiszemy też zwroty grzecznościowe, np. Ciebie, Ty, Wam.
Najtrudniej jest jednak w przypadku literatury, filmów, piosenek, spektakli, dzieł sztuki i innych tego typu wyrazów. Bo wielką literą zapiszemy tytuły gazet i czasopism, oprócz przyimków (np. obok, pod, za itp.) i spójników (ale, lecz, lub, ponieważ itp.), przykładowo „Gazeta Wyborcza”, „Gazeta Polska”, „Super Express”. Jednak jeśli chodzi o pozostałe kwestie, to w tytułach książek, utworów muzycznych itd. należy wielką literą zapisać tylko pierwszy wyraz, np. „Tajemniczy ogród”, „Dni, których nie znamy”, „Gwiaździsta noc”. Uwaga! Jeśli w tytule występuje jakiś wyraz, który powinien być zapisany wielką literą, na przykład imię, to wtedy je też trzeba zapisać wielką literą. Przykładem książki z takim tytułem może być „Afryka Kazika”, bądź „Ania z Zielonego Wzgórza”.
Wielką literą zapiszemy też skróty i nazwy organizacji, festiwali, np. MZ, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, SP itp. Ale to wciąż nie wszystko. Wielką literą zapiszemy też nazwy ulic i placów, z tym że samo słowo „plac” bądź skrót „ul.” będzie pisane małą literą. Tak samo postąpimy z alejami. Uwaga! Jeśli mamy do czynienia z nazwą, która posiada słowo „aleja” w liczbie mnogiej, wtedy też musimy zastosować wielką literę dla tego wyrazu.
Przykłady:
– Aleje Jerozolimskie, ulica Bananowa, plac Wilsona.
Małą literą zapiszemy:
– nazwy mieszkańców miast, dzielnic, wiosek, wsi, np. lublinianka, ursynowianin, ksawerowianin.
– nazwy tradycji, zwyczajów, obrzędów, na przykład walentynki, oczepiny, andrzejki, sylwester. Tutaj jednak trzeba szczególnie uważać, bo wielką literą można też w wyjątkowych sytuacjach użyć wielkiej litery, np. „wigilia” a „Wigilia”.
– wszystkie pozostałe rzeczy, które trzeba zapisywać małą literą (tutaj może wystarczyć instynkt).
Pisownia „nie” z rzeczownikami:
Po długich i zawiłych zasadach pisowni krótko, zwięźle i na temat powiem, jak powinniśmy zapisywać rzeczowniki z „nie”. Zawsze, podkreślam: zawsze zapiszemy te dwa wyrazy razem.
Przykłady:
– niepokój, nieodpowiedzialność, niedostępność, niemoc.
Rzeczownik jako podmiot w zdaniu pojedynczym:
W tym punkcie opowiem Wam o kolejnej misji rzeczownika: rzeczownik dzielnie służy Polakom jako podmiot w zdaniu. Podmiot to wykonawca czynności w zdaniu. Oznacza to mniej więcej tyle, że w bardzo prostym zdaniu, np. „Kot śpi.” podmiotem będzie kot, bo to on wykonuje czynność. Ale podmiot nie zawsze musi być na początku zdania. W zdaniu: „Na statku Kevin zjadł pyszne lody.” podmiotem nie będzie ani statek, ani lody, tylko Kevin. Pamiętajcie! Zawsze musicie zadać sobie pytanie, kto wykonuje czynność. A kto jest podmiotem w wyrażeniu: „Asia i Kasia poszły do kina.”? Pamiętaj, że podmiot może być tylko jeden. W tym zdaniu podmiot to Asia i Kasia. Skoro one wspólnie wykonują czynność, to wspólnie będą tworzyły podmiot.
Zadanie: określ, kto jest podmiotem w tych zdaniach:
Marcel wygrał konkurs matematyczny.
Foka Ela i hipopotam Hipolit popisywali się przed zgromadzonymi ludźmi.
W trakcie seansu Tomek kupił popcorn.
Ania widziała na widowni swoją mamę i babcię.
Mama i babcia widziały Anię na scenie.
Odpowiedzi:
Marcel
Foka Ela i hipopotam Hipolit
Tomek
Ania
Mama i babcia
Mam nadzieję, że to Wam nie sprawiło wielu problemów. Przejdę teraz do omówienia podmiotu domyślnego. Podmiot domyślny to podmiot, który nie istnieje jako słowo, jednak można go odgadnąć na podstawie formy czasownika. W zdaniu: „Leżała na łóżku.” można łatwo wywnioskować, że to „ona” leżała na łóżku. A w zdaniu „Śpisz na kanapie” kto jest podmiotem? Oczywiście, „ty” śpisz na kanapie.
Zadanie: kto jest podmiotem domyślnym w tych zdaniach?
1.Myśleliśmy o niebieskich migdałach.
2.Zbudził się o godzinie 7.15.
3.Lubię wszelkie zupy, a najbardziej – ogórkową.
4.Przyjdzie do mnie po południu.
Odpowiedzi:
1.My myśleliśmy o niebieskich migdałach.
2.On zbudził się o godzinie 7.15.
3.Ja lubię zupy, a najbardziej – ogórkową.
4.On/Ona/Ono przyjdzie do mnie po południu.
Było to już ostatnie zagadnienie z tematu rzeczownika. Mam nadzieję, że dzięki tej pracy będziecie potrafili powiedzieć:
czym jest rzeczownik,
czym są rodzaje, liczby, osoby,
jak odmieniać przez przypadki,
czym są nazwy własne i pospolite,
co należy pisać wielką, a co – małą literą,
jak zapisać „nie” z rzeczownikami,
czym jest podmiot i po co go używamy,
jak rozpoznać podmiot domyślny w zdaniu.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!