Słowotwórstwo
Drodzy użytkownicy, dzisiaj chciałabym przedstawić Wam jeden z głównych działów języka polskiego, jakim jest słowotwórstwo. Temat wydaje się bardzo prosty, ponieważ od razu nasuwa nam się, że jest to nauka o słowie i jego tworzeniu. Tak, macie rację. Właśnie o tym będzie dzisiejsza praca, ale jak to w języku polskim często bywa, nie jest to takie proste. Postaram Wam się to omówić najlepiej jak potrafię, podając mnóstwo przykładów, aby łatwiej było Wam to zrozumieć.
Zacznijmy więc od wyjaśnienia, czym jest słowotwórstwo. Jest to jedna z nauk naszego ojczystego języka polskiego, która analizuje budowę wyrazów oraz sposób ich powstawania. Przejdźmy zatem dalej do podziału tego tematu.
Słowa w naszym języku dzielmy na wyrazy podstawowe i wyrazy pochodne. Weźmy tutaj za przykład rzeczownik: „ogród”.
Wyraz podstawowy to taki, od którego jesteśmy w stanie utworzyć inne wyrazy, natomiast wyraz pochodny to taki rodzaj wyrazu, który został utworzony od innego słowa. Mamy nasz rzeczownik: „ogród” i tutaj Wam od razu mówię, że jest to wyraz podstawowy, ponieważ nie został on utworzony od innego wyrazu, za to możemy od niego wymyślić sporo innych słów na przykład: ogródek, ogrodem, ogrodzie, ogródeczek.
Wniosek: Wyrazy pochodne są utworzone od wyrazu podstawowego. Postarajcie się znaleźć jak najwięcej wyrazów pochodnych, które pochodzą od dowolnego rzeczownika. To świetna zabawa, a przyda się to Wam później przy pisaniu wypowiedzi pisemnych. Unikniecie w ten sposób powtórzeń. Życzę Wam miłej zabawy.
W wyrazach pochodnych możemy wskazać dwa człony jego budowy: podstawę słowotwórczą oraz formant, który może być przed lub za podstawą słowotwórczą. Czy potraficie wyjaśnić co to takiego? Przybliżę Wam w tym miejscu ten temat, abyśmy mogli przejść do troszkę trudniejszych rzeczy. Tak więc podstawą słowotwórczą w języku polskim nazywamy ten człon wyrazu, który pochodzi od wyrazu podstawowego, i który jest wspólny dla nich. Formantem zaś nazywamy tę część wyrazu, która została dopisana do wyrazu podstawowego. W słowach formanty mogą być zapisane przed, albo za podstawą słowotwórczą. Formant, który znajduje się przed wyrazem podstawowym nazywamy przedrostkiem inaczej mówiąc sufiksem, natomiast ten, który znajduje się za nim nazywamy przyrostkiem, czyli inaczej mówiąc prefiksem. Podam Wam teraz przykłady tych formantów, abyście mogli sobie to zobrazować.
Przykład formantu, który nazywa się przedrostkiem w wyrazie podstawowym malować:
-namalować. Przedrostkiem jest tutaj przyimek: ,,na”.
-pomalować. Przedrostkiem jest tutaj przyimek: ,,po”.
-domalować. Przedrostkiem jest tutaj przyimek; ,,do”.
Przykład formantu, który nazywa się przyrostkiem w wyrazie podstawowym malować:
-malowana. Przyrostkiem jest tutaj przyimek: ,,-na”.
-malowanka. Przyrostkiem jest tutaj końcówka: ,,-nka”.
-malowanie. Przyrostkiem jest tutaj końcówka: ,,-ie”.
Zdziwicie się, jeśli Wam powiem, że są też wyrazy, które mogą do podstawy słowotwórczej mieć dołączony zarówno przedrostek, jak i przyrostek? Wróćmy zatem do naszego bezokolicznika, czyli nieosobowej formy czasownika: ,,malować”:
-namalowanie. Przedrostkiem jest tutaj przyimek: ,,na”, natomiast przyrostkiem końcówka: -ie:.
-pomalowanym. Przedrostkiem jest tutaj przyimek: ,,po”, natomiast przyrostkiem: końcówka: ,,-ym”.
Wyróżniamy jeszcze dwa inne rodzaje formantów:
– wrostki inaczej zwane jako ,,interfiksy”, czyli takie, które łączą dwie podstawy słowotwórcze na przykład samolot oraz
– formanty zerowe inaczej zwane formantami ujemnymi, czyli takimi, w którym wyraz pochodny powstał z odrzucenia zakończenia wyrazu podstawowego.
Formanty służą do tworzenia nowych wyrazów i niekiedy zmieniają ich znaczenie, czyli słowa przybierają cechy dodatnie lub ujemne, jak również zmienia się płeć, bądź wielkość.
Przykłady formantów odnoszące się do nazw czynności:
– ,,- anie” na przykład: odkurzanie (od odkurzać);
– ,, – enie” na przykład: tłuczenie (od tłuc);
– „ – cie” na przykład: bicie (od bić);
– formant zerowy na przykład: bieg (od biegać).
Przykłady formantów odnoszące się do nazw wykonawców czynności:
– ,, – arz” na przykład: pisarz (od pisać);
– ,,-acz” na przykład: biegacz (od biegać);
– -,,-iciel” na przykład: myśliciel (od myśleć);
– ,,-yciel na przykład: marzyciel (od marzyć);
– -,,-nik” na przykład: urzędnik (od urzędować).
Przykłady formantów odnoszące się do nazwy rzeczy, urządzeń i narzędzi:
– -,,-nik” na przykład: podajnik (od podawać);
– -,,-acz” na przykład: podgrzewacz (od podgrzewać);
– ,,-arka” na przykład: wyciskarka (od wyciskać);
– ,,-ak” na przykład: nabierak (od nabierać).
Przykłady formantów odnoszące się do nazw miejsc:
– ,,-ownia” na przykład: siłownia (od siłować);
– ,,-isko” na przykład: targowisko (od targować);
– ,,-alnia” na przykład: pralnia (od prać);
– ,,-arnia” na przykład: malarnia (od malować).
Przykłady formantów odnoszące się do nazw żeńskich:
– ,, -ka” na przykład: opiekunka (od opiekun);
– ,,-owa” na przykład: salowa (od sala);
– ,,-yni” na przykład: sprzedawczyni (od sprzedawca)
– ,,-ica” na przykład anielica (od anioł).
Przykłady formantów odnoszące się do nazw zdrobniałych:
– ,,-ek” na przykład: domek (od dom);
– ,,-ik” na przykład: pokoik (od pokój)
– ,,-yk” na przykład: kamyk (od kamień);
– ,,-ka” na przykład: gąska (od gęś).
Przykłady formantów odnoszące się do zgrubień:
– ,,- isko” na przykład: psisko (od pies);
– ,,-ysko” na przykład: chłopaczysko (od chłopak);
– ,,-sko” na przykład: babsko (od baba);
– ,,-idło” na przykład: romansidło (od romans);
– ,,-ydło” na przykład: straszydło (od straszny).
Przykłady formantów odnoszące się do nazwy cech:
– ,,-ość” na przykład: zazdrość (od zazdrosny);
– ,,-stwo” na przykład: męstwo (od męski);
– ,,-ota” na przykład: głupota (od głupi);
– formant zerowy na przykład: biel (od biały).
W tym miejscu należałoby wyjaśnić jeszcze, czym się różni zdrobnienie od zgrubienia. Postaram się to Wam teraz wytłumaczyć. Mianowicie; wyrazy mogą przybierać inną formę, jeśli na przykład chcemy nacechować je pozytywnie lub negatywnie. Zdrobnienie jest więc zatem takim wyrazem, którym chcemy podkreślić nasz pozytywny stosunek do jakiejś osoby, zwierzęcia lub też przedmiotu (dobrymi przykładami są tu rzeczowniki: siostrzyczka, koteczek lub ołóweczek), ale również, gdy chcemy wskazać im niewielkie rozmiary (na przykład: syneczek, chomiczek lub kubeczek). Zgrubieniami zatem będą takie wyrazy, którym nadajemy stosunek negatywny lub chcemy podkreślić wielkość osoby, zwierzęcia lub przedmiotu na przykład: babsko, psisko, bądź też domisko).
Ze względu na podział słowotwórczy wyróżniamy również dwa typy wyrazów:
1.Wyrazy, które są podzielne słowotwórczo, czyli takie, które pochodzą od innych wyrazów na przykład: toalet – ka, gazet – ka, truskawk – owa.
2.Wyrazy, które są niepodzielne słowotwórczo, czyli takie, które nie pochodzą od innych wyrazów na przykład: pies, kot, dzień.
Możemy tutaj wysnuć wniosek, że dzięki formantom, czyli przedrostkom i przyrostkom tworzymy inne wyrazy. I jest to poprawne stwierdzenie.
Zastanówmy się teraz, od których części mowy możemy utworzyć wyrazy pochodne. Poprawnym stwierdzeniem będzie tu, że możemy to uczynić od: rzeczowników, przymiotników oraz czasowników. Zanim przejdziemy do przykładów poszczególnych części mowy, chciałabym Wam przedstawić jeszcze kilka informacji na temat słowotwórstwa i jego podziału.
Ta część podstawy słowotwórczej, która jest niepodzielną i najmniejszą częścią tematu nazywa się w języku polskim rdzeniem wyrazu. Łatwiej to może będzie wytłumaczyć Wam pisząc, że rdzeniem określamy wspólną część wyrazu podstawowego i pochodnego. W skład naszej podstawy słowotwórczej nie będą zatem wchodziły końcówki fleksyjne, czyli takie końcówki, które zmieniają się podczas odmiany przez przypadki. Możemy tutaj podać wniosek, że wyraz składa się z rdzenia i końcówki. W obrębie rdzenia mogą za to zachodzić wymiany poszczególnych samogłosek lub spółgłosek, które zachodzą pomiędzy naszym rdzeniem wyrazu podstawowego, a podstawą słowotwórczą wyrazu pochodnego. Takie zjawisko w języku polskim nazywamy obocznością. Najczęstszymi obocznościami jest wymiana głosek:
– ,,ł” : ,,l”;
– ,,ch” : ,,sz”;
– ,,d” : ,,dzi”
– ,,rz” : ,,r”;
– ,,a” : ,,e”;
– ,,s” : ,,si”;
– ,,ó” : ,,o”;
– ,,z” : ,,zi”;
– ,,ę” : ,,ą”;
– ,,k” : ,,cz”
– ,,e” : ,,o”
– ,,mi” : ,,m”;
– ,,pi” : ,,p”.
Wyjaśniłam Wam już, czym jest rdzeń i końcówka fleksyjna w wyrazach.
Przejdziemy więc teraz do nowego tematu, jakim jest rodzina wyrazów. Rodzina kojarzy nam się z osobami, z którymi jesteśmy związani więzami krwi, czyli mama, tata, rodzeństwo, babcie i dziadkowie, ale również i ciocie i wujkowie. Tak rodzina może być mała, jak i zarówno duża. Zależy to oczywiście od tego, ile w danej rodzinie w każdym pokoleniu jest dzieci. Tak samo jest z wyrazami. Mogą one mieć mało, ale również i dużo podobnych słów.
Rodzina wyrazów jest to więc nic innego, jak grupa wyrazów pokrewnych, czyli mających taki sam rdzeń inaczej mówiąc temat. Różnią się tylko między sobą końcówkami fleksyjnymi. Takie wyrazy pokrewne, które mają wspólny rdzeń i podobne znaczenie nazywamy wyrazami bliskoznacznymi lub synonimami. Postaram się Wam pokazać to na przykładach, ale pamiętajcie, że mogłam nie wypisać wszystkich takich wyrazów, ponieważ jest ich bardzo wiele, ale jest to świetna zabawa na ćwiczenie pamięci. A może sami spróbujecie poszukać takich wyrazów? W moich przykładach będę Wam oddzielać rdzeń od końcówki fleksyjnej i jeśli zajdzie jakaś oboczność, to od razu w nawiasie Wam to zapiszę. Przejdźmy zatem do przykładów:
Rzeczownik: kwiat:
kwiat – ek (podstawa słowotwórcza jest niezmienna, więc nie zachodzi żadna oboczność, ale naszą końcówką fleksyjną, czyli przyrostkiem jest: ,,-ek”);
kwiat – uszek (podstawa słowotwórcza jest niezmienna i nie zachodzi żadna oboczność, a naszym przyrostkiem jest końcówka: ,,-uszek”);
kwieci – sty (podstawa słowotwórcza nam się zmieniła, zatem oboczność zachodzi tutaj dwa razy: (a:e, t:ci), naszym przyrostkiem jest więc końcówka ,,-sty”);
kwieci – e (podstawa słowotwórcza znowu ulega zmianie, obocznościami zatem są: (a:e, t:ci), a przyrostkiem końcówka ,,-e”);
roz – kwit-a (podstawa słowotwórcza zmienia się, ponieważ zanika nam a, w języku polskim zapisujemy to: (a: i w tym miejscu stawiamy przekreślone zero: Ø), za to formanty występują tutaj aż dwa: przedrostek: ,,roz-„ oraz przyrostek ,,-a”);
roz-kwit-ać ( podstawa słowotwórcza znowu występuje bez samogłoski ,,a” więc zapisujemy: (a : Ø), naszym przedrostkiem jest tutaj: ,,roz-„, a przyrostkiem ,,-ać)”.
u – kwieci – ć (podstawa słowotwórcza posiada dwie oboczności: (a:e oraz t:ci), przedrostkiem jest więc: ,,u-„, a przyrostkiem końcówka: ,,-ć”);
roz – kwit (podstawa słowotwórcza znowu uległa zmianie, więc zaszła oboczność: (a : Ø), a naszym przedrostkiem jest: ,,roz – ”);
kwiat – y (podstawa słowotwórcza nie ulega zmianie, więc nie zachodzą żadne oboczności, ale występuje tutaj przyrostek: ,,-y”);
kwiat – ków (znowu podstawa słowotwórcza jest niezmienna, czyli znowu w obrębie rdzenia nie zachodzą oboczności i dodajemy tylko przyrostek: ,,-ków”);
kwiat – ów (podstawa słowotwórcza pozostaje taka sama, więc w temacie nie zachodzą oboczności, a dodajemy do niej przyrostek: ,,-ów”);
kwiat – om (podstawa słowotwórcza bez oboczności w rdzeniu wyrazowym, dodajemy przyrostek ,,-om”);
kwiat – ami (podstawa słowotwórcza znowu nie ulega zmianie i brak jest oboczności dzięki temu, a dodajemy do wyrazu podstawowego przyrostek: ,,-ami”);
kwiat – ach (podstawa słowotwórcza bez zmian w rdzeniu wyrazowym, więc brak zachodzących oboczności, a naszym przyrostkiem jest końcówka: ,, – ach”);
kwiet – ny (tutaj znowu zauważamy, że podstawa słowotwórcza w wyrazie bliskoznacznym uległa nam zmianie, więc zaszła oboczność: (a : e) pamiętajcie, że czytamy to, że samogłoska ,,a” wymieniła nam się na samogłoskę ,,ę”, a naszym przyrostkiem jest tutaj końcówka: ,,-ny”);
kwiat – uszki (podstawa słowotwórcza pozostaje bez zmian, zatem w obrębie tematu nie zachodzi nam żadna oboczność, a do wyrazu podstawowego dodaliśmy przyrostek: ,,-uszki”);
kwiat – uszkom (podstawa słowotwórcza znowu nie zawiera oboczności, ponieważ jest niezmienna z wyrazem podstawowym, za to dodaliśmy tutaj przyrostek: ,,-uszkom”).
Podczas tworzenia rodziny wyrazów musimy pamiętać, że oprócz wspólnego rdzenia, czyli tematu te wyrazy muszą mieć również podobne znaczenie.
W języku polskim wyróżniamy również wyrazy pochodne, które zostały utworzone od wyrażeń przyimkowych, czyli połączenia przyimka z inną częścią mowy.
Na przykład: na ramieniu to naramiennik,
bez rękawa, to bezrękawnik.
Definicją słowotwórczą nazywamy definicję wyrazu pochodnego, która zawiera wyraz podstawowy, na przykład: piesek to mały pies.
Do słowotwórstwa zaliczamy jeszcze skrótowce oraz neologizmy słowotwórcze.
Skrótowce, to nic innego jak połączenie pierwszych liter, głosek lub też sylab wyrazów podstawowych, aby zapisywać je z mniejszą liczbą znaków. Pozwala nam to w tekście zaoszczędzić miejsce, gdy musimy trzymać się wyznaczonej liczby znaków.
Wśród skrótowców wyróżniamy:
– głoskowce, które powstają z pierwszych głosek wyrazu (ZUS- Zakład Ubezpieczeń Społecznych, czyt. zus);
– literowce powstające z pierwszych liter wyrazu podstawowego (NBP- Narodowy Bank Polski, czyt. en-be-pe)
– sylabowce powstające z pierwszych sylab wyrazu podstawowego (Polfa- Polska Farmacja);
– skrótowce mieszane (CBOS- Centrum Badania Opinii Społecznej, czyt. ce-bos).
Neologizmami nazywamy powstałe od wyrazów nam już znanych nowe słowa, poprzez dodanie odpowiednich formantów, czyli przedrostów i przyrostków.
Podsumowując chciałabym zaznaczyć, że nauka, którą w języku polskim nazywamy słowotwórstwem, jest bardzo ważna dla naszego języka ojczystego. Bez niej byłoby nam bardzo trudno się porozumiewać, ponieważ nie wiedzielibyśmy o co dokładnie chodzi osobie mówiącej do nas. To właśnie wiedza na temat wyrazów pozwala nam dobrać odpowiednie słowa, ale również stworzyć wypowiedź z sensem. A może spróbujecie wyszukać rodziny wyrazowe do jakiś rzeczowników, przymiotników, bądź czasowników? Jak już Wam wspomniałam wcześniej, jest to świetne ćwiczenie na poprawę naszej pamięci i rozbudzenie myślenia. Pamiętam, jak nasza wychowawczyni, która uczy nas języka polskiego zrobiła nam takie ćwiczenie na godzinie wychowawczej. To była ciekawa lekcja, ponieważ rywalizowaliśmy, komu uda się znaleźć najwięcej wyrazów bliskoznacznych, czyli tak zwanych synonimów do słowa jakie nam podała. W tym momencie nie jestem sobie już w stanie przypomnieć jakie to było słowo, ale uwierzcie mi, że tej lekcji nie zapomnę do końca życia. Nikt się na siebie nawzajem nie obrażał i razem udało nam się znaleźć łącznie ponad pięćdziesiąt takich wyrazów bliskoznacznych. Po tej lekcji każdy wyszedł z uśmiechem na twarzy, a niektóre powstałe wyrazy tak nas rozśmieszyły, że inni nauczyciele pytali, co ciekawego robiliśmy na godzinie wychowawczej. Wyobrażacie sobie ich minę, jak usłyszeli, że szukaliśmy słów? Postarajcie się i Wy pobawić się naszym językiem ojczystym w ten sposób. A tymczasem dziękuję Wam za poświęcony czas na przeczytanie mojej pracy i bardzo serdecznie Was w tym miejscu pozdrawiam.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!