Środki językowe
Wydaje się, że znajomość języka ojczystego jest oczywista. Ale czy na pewno? Myślę, że język polski dla nas, Polaków, jest cały czas niemałą zagadką. Lata lekcji języka polskiego w szkołach na wszystkich szczeblach edukacji, powinny dać nam wiedzę na temat poprawności posługiwania się nim. Jednak jak możemy zauważyć w codziennym życiu, czy to na ulicy, czy w wypowiedziach na przykład polityków w telewizji, nasza wiedza teoretyczna niekoniecznie przekłada się na praktykę. Liczne błędy językowe, niepoprawne konstrukcje zdań czy nawet w wypracowaniach pisemnych – błędy ortograficzne, to codzienność, z którą się stykamy. A słowa możemy łączyć na różne sposoby. Mając na uwadze zasady gramatyki, ogranicza nas tylko własna wyobraźnia. Dziś, w ramach przypomnienia, zachęcam do spojrzenia jeszcze raz na środki językowe, jakich używa się głównie w języku artystycznym, ale także i w naszym codziennym porozumiewaniu się. Bo któż z nas nie jest artystą własnego życia?
Środki językowe, zwane inaczej środkami stylistycznymi, poetyckimi albo artystycznymi, mają wiele definicji. Jednak starając się jakoś wprowadzić w ten temat, najogólniej można powiedzieć, że są to środki, jakich używa się w szeroko rozumianej sztuce, które mają wywołać u ich odbiorcy pożądany efekt. Są to takie zabiegi językowe, które mają powodować pożądane przez autora emocje u odbiorcy. Używanie w swoich codziennych wypowiedziach środków językowych, powoduje, że nasz język staje się bardziej barwny i urozmaicony. Wyróżniamy szereg środków językowych. Jednak ze względu na objętość pracy, skupmy się dzisiaj na najpopularniejszych i najczęściej stosowanych. Są to:
alegoria
aluzja literacka
anafora
antonim
antyteza
apostrofa
archaizm
dialektyzacja
dźwiękonaśladownictwo
elipsa
epifora
epitet
eufemizm
gradacja
groteska
hiperbola
homonimy
inwokacja
ironia
kolokwializm
kontrast
metafora
neologizm
oksymoron
ożywienie
parafraza
personifikacja
peryfraza
porównanie
powtórzenie
przerzutnia
pytanie retoryczne
retrospekcja
rym
wykrzyknienie.
Omówmy teraz poszczególne środki językowe. Na czym one polegają?
Alegoria – to taki zabieg stylistyczny, który przekazuje jednocześnie treść dosłowną i abstrakcyjną. Jest to pewnego rodzaju przenośnia i ma ona ustalony sens w tradycji kultury i w każdym dziele oznacza to samo.
Alegorię od symbolu odróżnia to, że symbol w różnych dziełach może oznaczać co innego, natomiast alegoria zawsze ma jedno znaczenie, nieważne, gdzie występuje. Przykładem alegorii może być jabłko. Źródłem tej alegorii jest Księga Rodzaju, w której opisana jest scena kuszenia Adama i Ewy. Jabłko od tamtej chwili stało się symbolem, zarówno przyjemności, jak i grzechu. Alegorię możemy odczytać więc dzięki znajomości tradycji i kultury.
Aluzja literacka – to nawiązanie w tekście poezji czy epiki do innego dzieła literackiego w sposób świadomy i za pomocą określonych sygnałów, które są rozpoznawalne dla odbiorcy. Zatem warunki skutecznej aluzji literackiej są następujące:
Aluzja musi być czytelna i zrozumiała dla odbiorcy,
Odbiorca musi mieć wiedzę, pozwalającą mu zidentyfikować tę aluzję,
Autor nie może w sposób bezpośredni i agresywny wytłumaczyć nawiązania, lecz musi być to zrobione w sposób subtelny i delikatny.
Przykładem aluzji jest nawiązanie „Boskiej komedii” Dantego w tytule „Nie-Boskiej” Zygmunta Krasińskiego.
Anafora – to powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi, na przykład zwrotek czy wersów w poezji albo w prozie na początku zdań, czego dokonuje się w sposób celowy. Funkcją anafory jest położenia nacisku na znaczenie powtarzanego słowa lub zwrotu. Jeśli jakiś autor często powtarza jakiś zwrot, oznacza to, że jest to coś istotnego. Przykład zastosowania anafory:
Leopold Staff „Podwaliny”
Budowałem na piasku
I zwaliło się.
Budowałem na skale
I zwaliło się.
Teraz budując zacznę
od dymu z komina.
Antonim – to termin, który oznacza przeciwstawne dwa wyrazy. Oznacza zestawienie ze sobą dwóch przeciwieństw. Przykładami antonimów mogą być:
„ciepło” – „zimno”,
„gruby” – „chudy”,
„syty” – „głodny”.
Antyteza – jest to środek stylistyczny, który polega na zestawieniu dwóch elementów o przeciwnym znaczeniu w jedną całość dla uzyskania większej ekspresji. Nie jest to zestawienie dwóch słów na zasadzie kontrastu (wtedy jest to oksymoron), tylko całych wyrażeń lub zdań.
Przykładem użycia antytezy są „Treny” Jana Kochanowskiego:
„Pełno nas, a jakby nikogo nie było”.
W sztuce ludowej – przysłowia:
„Lepiej z mądrym zgubić niż z głupim znaleźć”.
Apostrofa – to bezpośredni zwrot do adresata. Ma zazwyczaj charakter wzniosły i uroczysty. Mogą jej też towarzyszyć górnolotność i patos. Występuje w formie mianownika lub wołacza. Najbardziej chyba znaną apostrofą jest ta, która występuje w Inwokacji „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza:
„Litwo, Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie (…)”.
Archaizm – to wyraz, który w języku obecnym już nie funkcjonuje, którego się już nie używa. Konstrukcja składniowa, która wyszła z użycia. Coś przestarzałego. Charakterystyczne dla języka sprzed kilkudziesięciu lub kilkuset lat. Język archaiczny da się zauważyć w „Krzyżakach” Henryka Sienkiewicza i w „Tryologii”.
Przykłady archaizmów:
„powała” – „sufit”,
„inszy” – „inni”,
„azali” – „podobno”, „może”,
„mię” – „mnie”.
Dialektyzacja – to inaczej gwaryzacja. Ten środek stylistyczny polega na wprowadzeniu do języka utworu literackiego słownictwa, zwrotów lub gramatyki pochodzących z określonego dialektu ludowego, tzw. dialektyzmów. Jest to świadomy zabieg stylistyczny, który ma odtworzyć lokalny koloryt, charakterystyczny dla środowiska lub poszczególnych bohaterów. Przykładem dzieł, w których użyto dialektyzacji są:
„Chłopi” Władysława Reymonta,
„Na Skalnym Podhalu” Kazimierza Przerwy Tetmajera.
Dźwiękonaśladownictwo – inaczej zwane onomatopeją. Polega na takim określonym doborze słów, które będą naśladowały swym brzemieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez dany, właśnie opisywany przedmiot. To wyraz naśladujący dźwięki i odgłosy naturalnie, również zwierzęta, na przykład:
„dzyń dzyń” – naśladujący dzwonek,
„hau hau” – naśladujący psa,
„wrrr” – odgłosy maszyn.
Elipsa – najczęściej używana w mowie potocznej. Polega na pominięciu pewnego wyrazu. Ważne jest natomiast to, aby ogólny sens wypowiedzi został zachowany. Przykłady zdań z zastosowaniem elipsy to:
„Czy znasz może solidną ekipę remontową, która może zburzyć tę ścianę?” – zdanie bez zastosowania elipsy,
„Znasz może zespół, solidną ekipę remontową, która może zburzyć tę ścianę?” – zdanie z zastosowaniem elipsy.
„Ja zrobię śniadanie, a Ty zrobisz obiad.” – zdanie bez zastosowania elipsy,
„Ja zrobię śniadanie, Ty obiad.” – zdanie z zastosowaniem elipsy.
Opinie na temat stosowania elipsy są różnorakie. Wielu językoznawców uważa, że elipsa to objaw niedbałości językowej, natomiast wielu osobom ten środek językowy ułatwia komunikację słowną i pisemną. Używana zwłaszcza w języku potocznym.
Epifora – to zabieg stylistyczny, polegający na powtórzeniu tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi.
Przykładem może być biblijny wers z Nowego Testamentu z I Listu do Koryntian:
„Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko”.
Epitet – to wyraz uwydatniający jakąś cechę. To wyraz pełniący wobec rzeczownika funkcję określającą. Ma wpływ na znaczenie słowa, do którego się odnosi. Uwydatnia określoną cechę przedmiotu, służy jako ozdoba, nadaje odcień emocjonalny lub po prostu określa stosunek autora do danej rzeczy. Przykłady epitetów są następujące:
„łzy czyste”,
„kare konie”,
„brzydkie kaczątko”.
Eufemizm – to wyraz lub zwrot zastępujący określone słowo, które ze względów obyczajowych, estetycznych lub cenzuralnych nie może być użyte w zdaniu. Przykłady zastosowania eufemizmu:
„mijać się z prawdą” – zamiast – „kłamać”, „łgać”,
„urodzony w niedzielę” – zamiast – „leniwy”.
Gradacja – to uszeregowanie słów lub wyrażeń według stopnia nasilania się lub słabnięcia ich intensywności. Ten stopień nasilenia lub osłabienia może odnosić się do sensu ekspresywnego lub znaczeniowego słowa.
Groteska – to szczególny rodzaj środka językowego, który polega na przejaskrawianiu świata przedstawionego i zestawianiu kontrastów. Groteska służy do tego, że opisywane zdarzenia wydają się mało prawdopodobne lub całkowicie wbrew logice. Groteskę zastosowano między innymi w takich dziełach, jak:
„Ferdydurke” i „Trans-Atlantyk” Witolda Gombrowicza.
Hiperbola – to środek językowy, który polega na przesadnym opisie przedmiotu lub zjawiska. Robi się to w sposób zamierzony, celowy. Przykładami hiperboli są zdania:
„coś jest bielsze niż śnieg”,
„ktoś jest czarniejszy niż noc”.
Homonimy – są to słowa, mające takie samo brzmienie oraz zapis, jednak znaczenia tych wyrazów są różne. Różne może być też ich pochodzenie i mogą być różnymi częściami mowy. Przykłady homonimów:
„zamek”,
„Bóg” i „buk”,
„morze” i „może”.
Inwokacja – to rozbudowana apostrofa, która otwiera utwór literacki (zazwyczaj z gatunku epiki), w której zwykle autor zwraca się określonej postaci z prośbą o natchnienie lub pomoc w tworzeniu dzieła. Najbardziej chyba znaną inwokacją w Polsce jest inwokacja w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza, w której Mickiewicz najpierw kieruje słowa do ojczystej ziemi („Litwo, Ojczyzno moja!”), a potem Matkę Boską prosi o powrót do ojczyzny.
Ironia – to drwina, złośliwość lub szyderstwo zawarte w wypowiedzi, która z pozoru ma charakter chwalący, aprobujący. Przykład zastosowania ironii w zdaniu:
„Niesamowite! Jesteś specjalistą w każdej dziedzinie!” = O kimś, kto nie zna się na danej rzeczy, jednak musi wypowiedzieć się na każdy temat.
Kolokwializm – oznacza wyraz lub wyrażenie niedbałe, które jest używane w języku potocznym. Styl kolokwialny to niedbały styl wypowiedzi, charakterystyczny dla języka potocznego. Przykładem kolokwializmu jest słowo: „fajny”, „kumpel”, „szaleć z radości”.
Kontrast – to zabieg stylistyczny, który polega na przedstawieniu pewnego zjawiska poprzez ukazanie na jego tle lub obok zjawiska zupełnie odmiennego. Użycie kontrastu ma na celu uwydatnienie cech charakterystycznych danego zjawiska czy rzeczy.
Metafora – to inaczej przenośnia. Polega na połączeniu dwóch bądź większej ilości wyrazów, które razem mają zupełnie inne znaczenie niż oddzielnie. Wyrazy te tworzą niedosłowny sens (przenośny, metaforyczny). Metafory można spotkać nie tylko w dziełach literackich, ale metaforami posługujemy się też na co dzień, choć pewnie tego nie zauważamy. Przykładami metafory mogą być wyrażenia:
„być czyimś oczkiem w głowie”,
„chodzić komuś po głowie”.
Neologizm – to po prostu nowy wyraz, który może powstać dla celów artystycznych lub aby zapełnić jakąś lukę leksykalną. Przykłady neologizmów:
„supergwiazda”,
„jadłodajnia”,
„CV”.
Oksymoron – to zestawienie wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach, na przykład „ciepły lód”, „sucha woda”, „śpieszyć się powoli”.
Ożywienie – to inaczej animizacja. To rodzaj metafory, polegający na nadaniu przedmiotom, zjawiskom lub pojęciom cech istot żywych, na przykład: „słońce wstaje”, „dzień się budzi”, „droga biegnie”.
Parafraza – to swobodna przeróbka tekstu lub tłumaczenia, która rozwija lub modyfikuje treść oryginału, zachowując jednak jego ogólny sens, na przykład: „czytelnik” – „(ten), kto czyta”.
Personifikacja – to inaczej uosobienie. Personifikacja polega na nadaniu cech ludzkich zwierzętom i roślinom, przedmiotom nieożywionym lub zjawiskom, ich humanizacja. Przykład zastosowania personifikacji w zdaniu:
„Nie mogłam przestać czytać tej książki. Ta książka cały czas na mnie patrzyła i mówiła: „czytaj dalej!”.
Peryfraza – to inaczej omówienie, polegające na tym, że w miejsce jednego, powszechnego określenia wstawiamy dłuższy opis danego przedmiotu czy zjawiska. Jej celem jest uniknięcie powtórzeń lub urozmaicenie stylistyczne wypowiedzi. Może mieć także charakter aluzji.
Porównanie – polega na połączeniu dwóch wyrazów, które wskazują na podobieństwo pewnych zjawisk lub przedmiotów. Najczęściej słowa te połączone są wyrażeniami porównawczymi: jak, niby, niż. Polega na odnalezieniu analogii między dwoma zjawiskami, rzeczami, postaciami. Często stosujemy porównanie w języku powszednim.
Przykład zastosowania porównania:
„uparty jak osioł”, „pracowity jak mrówka”.
Powtórzenie – to zabieg polegający na wielokrotnym użyciu tego samego elementu językowego. Celem powtórzenia jest rytmizacja, podkreślenie znaczenia danego wyrazu lub zwiększenie ekspresji zjawiska. Przykład zastosowania powtórzenia w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza:
„A co? krzyknął Asesor kręcąc strzelby rurą,
A co? fuzyjka moja? górą nasi, górą!
A co? fuzyjka moja? niewielka ptaszyna,
A jak się popisała? to jej nie nowina,
Nie puści ona na wiatr żadnego ładunku,
Od książęcia Sanguszki mam ją w podarunku”.
Przerzutnia – polega na przeniesieniu wyrazu lub części zdania do następnego wersu. Pomaga to autorowi nie tylko zachować rytm wiersza, lecz także wyeksponować ważne pojęcia. Przerzutnię rozpropagował w Polsce Jan Kochanowski, ale jej tradycja sięga czasów starożytnych. Przykład zastosowania przerzutni w poezji:
„I nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha (…)”
Mikołaj Sęp-Szarzyński
Pytanie retoryczne – to pytanie skłaniające do refleksji, na które nie oczekuje się odpowiedzi, gdyż odpowiedź na nie jest oczywista. Pytanie retoryczne stosuje się w celu podtrzymaniu zainteresowania rozmówcy, skłonienia do refleksji, wyrażenia powątpiewania lub użycia sarkazmu. Przykłady pytań retorycznych:
„Czy ja mówię niewyraźnie?”,
„Jak mogłeś nigdy w życiu nie być w Krakowie?”.
Retrospekcja – polega na wprowadzaniu do utworu literackiego lub filmu wydarzeń poprzedzających właściwą akcję. Aby zrozumieć obecne zdarzenia w danej książce, akcja musi zostać na pewnie czas przeniesiona do przeszłości, na przykład poprzez wspomnienia bohatera lub narratora.
Rym – to powtórzenie takich samych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów, zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w poezji) lub zdania. Wyróżniamy wiele rodzajów rymów, w tym rymy męskie i żeńskie. Przykład rymu:
„kocham – szlocham”.
Wykrzyknienie – stosuje się je w celu wyrażenia silnych emocji mówiącego do przedmiotu wypowiedzi. Zazwyczaj kończy się wykrzyknikiem: „Ach, ta szkoła!”.
Środki językowe to niełatwy temat do nauki. Występują w wielu formach i rodzajach, jest ich duża ilość i niektóre potrafią być naprawdę skomplikowane. Jednak ich znajomość jest niezbędna w codziennym życiu. Mówi się, że język polski jest jednym z najtrudniejszych języków na świecie, a jego nauka to droga przez mękę. Nie można się temu dziwić. Tysiące odmian, trudna wymowa, ciężki zapis. Do tego fonetyka, gramatyka i połamanie języka. Faktycznie, nawet dla niektórych naszych rodaków nie jest on łatwy. Można się o tym przekonać zarówno w codziennym życiu, jak i na przykład na sejmowych korytarzach. Jednak, gdy opanuje się już podstawy, posługiwanie się tak barwnym i wieloznacznym językiem może sprawiać tylko przyjemność.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!