Środki retoryczne
ŚRODKI RETORYCZNE
Z pewnością często na lekcjach języka polskiego mamy do czynienia ze środkami retorycznymi. Tylko że czytając polecenia, gdzie mamy znaleźć te właśnie części, nie ma zazwyczaj wytłumaczenia jej definicji. Jest to jednak kluczowa wiedza potrzebna na przedmiotach humanistycznych, którą wypadałoby posiadać. Dziś zajmiemy się tym tematem, tłumacząc, o co właściwie z tymi środkami chodzi i po co autorzy większych i mniejszych dzieł ich używali.
Funkcja środków stylistycznych jest prosta. Ich zdaniem, krótko mówiąc, jest wyrażanie odpowiednich emocji, oraz wywoływaniem konkretnych uczuć u odbiorców. Odpowiednie użycie słów służy argumentacji i zwiększeniem funkcjonalności teksu. Dodatkowo to właśnie dzięki nim, po przeczytaniu dzieła, mamy jaśniejszy obraz, tego, co autor chciał nam przekazać. Umiemy sobie coś lepiej wyobrazić, ponieważ autor przybliżył to nam w bardziej dostępny sposób. Mogliście zauważyć, że używam stwierdzenia środki stylistyczne tylko w odniesieniu do tekstów pisanych. To prawda, ponieważ środków stylistycznych nie znajdziemy w mowie, zwłaszcza w mowie potocznej. Oczywiście w specyficznych sytuacjach, będzie i miejsce, i czas na takie sformułowania, jednak na co dzień raczej rzadko je słyszymy.
Teraz gdy już znamy ogólną funkcję oraz znaczenie środków stylistycznych, przejdziemy do konkretnych przykładów ich rodzajów. Mamy wiele takich środków, na szczęście kojarzenie kilku z nich będzie już dobre i wystarczające dla codziennej wiedzy, czy lekcji języka polskiego. Z pewnością większość nie będzie Wam obca, ale może wpadną Wam do głowy nowe.
METAFORA zwana inaczej przenośnią to bardzo powszechny środek. Obce sobie słowa, pozornie niemające związku, po połączeniu nabierają nowego znaczenia. Takimi przykładami są:
ktoś ze złotym sercem (człowiek bardzo dobry, który robi dobre uczynki),
serce z kamienia (brak współczucia, współodczuwania uczuć),
mieć czyste ręce (nie być zaangażowanym w jakąś sytuację),
czas to pieniądz (czas ma dużą wartość).
METONIMIA to stosowanie w pewnie sposób skrótu myślowego, zastępują szereg wyrazów jednym słowem z nimi spokrewnionymi.
Przykłady:
Podaj nam butelkę (Podaj mi tę butelkę z wodą),
Kupiłem nowe koła (Kupiłem nowe koła, na których jeździ samochód),
Kuchnia ma teraz bardzo dużo obowiązków (Ludzie znajdujący się w kuchni i tam pracujący, mają teraz bardzo dużo obowiązków).
EMFAZA to bardzo silny nacisk na jakąś wypowiedź lub słowa. Gdy widzimy człowieka, bardzo łatwo jest nam ten środek rozpoznać, przez mimikę osoby, jej podniesiony ton, emocjonalne mówienie. Ten efekt w tekście możemy uzyskać przez znaki interpunkcyjne.
O! To Kasia!… Nie to nie ona… Albo to ona, ona! Ale co ona tu robi…? I to z Maćkiem jest! Kto to widział!
To bardzo niepoetycki obraz emfazy, ale gdy go przeczytamy, mamy obraz osoby o bardzo nienaturalnie wyolbrzymionych emocjach. Ten środek wpływa na całość tekstu, ponieważ nadaje mu przesadę oraz nienaturalność, a wręcz sztuczność.
ONOMATOPEJA to takie dobieranie słów, które ma służyć naśladowaniu pewnych dźwięków lub zjawisk. Świetnym przykładem literatury, w której mamy pełnie onomatopei to znana wszystkim „Lokomotywa” Jana Brzechwy. Ten wiersz dla dzieci ma pełno wyrazów dźwiękonaśladowczych, dzięki czemu już w dzieciństwie mieliśmy styczność z tak trudnym słowem, jak „onomatopeja”, nie zdając sobie z tego sprawy.
Przykłady:
,,Stoi i sapie, dyszy i dmucha,
Żar z rozgrzanego jej brzucha bucha:
Buch – jak gorąco!
Uch – jak gorąco!
Puff – jak gorąco!
Uff – jak gorąco!
Już ledwo sapie, już ledwo zipie,
A jeszcze palacz węgiel w nią sypie.”
Jeśli chodzi o „poważniejszą” literaturę, w której spotkamy ten środek stylistyczny, to przyjrzyjmy się dziełom Adama Mickiewicza. Zarówno „Reduta Ordona” i „Pan Tadeusz” mają wielokrotnie użyte wyrazy naśladujące odgłosy. Spójrzmy na pierwszy z wymienionych dzieł:
,,Tam kula, lecąc, z dala grozi, szumi, wyje.
Ryczy jak byk przed bitwą, miota się, grunt ryje;”
,,Tu blask – dym – chwila cicho – i huk jak stu gromów.”
PERYFRAZA służy często, gdy nie chcemy powtórzyć słowa w tekście. Chodzi tu, o to, by zastąpić dany wyraz jego krótkim opisem. By to zrobić, trzeba jednak znać jakąś jego cechę, lub znaczenie. Jest ona tak skonstruowana, by odbiorca wiedział, o co chodzi i mógł skojarzyć opis z danym słowem. Peryfraza nadaje ciekawszy element do tekstu oraz pozwala lepiej poznać daną rzecz, dzięki uwydatnieniu jej cech. Przykładem zastosowania peryfrazy są:
Mickiewicz – autor „Pana Tadeusza”
Balladyna – główna bohaterka „Balladyny”
Pies – czworonożny przyjaciel człowieka
IRONIA to środek, który uważany jest raczej za niemiły, jednak dobrze wykorzystany, może budzić podziw, rozładować napięcie, czy skłonić kogoś do uśmiechu. Używając ironii, żartujemy lub nawet szydzimy z opinii, którą pozornie potwierdzamy. To takie odmienne znaczeniowo użycie słów. Użyjemy słowa „genialne”, gdy ironicznie będziemy mówić, o rzeczy przeciętnej. Często ten środek jest stosowany, gdy autorzy chcą podkreślić cech postaci, takie jak spryt, niezainteresowanie uczuciami, uczucie wyższości.
Przykłady:
No w życiu nie widziałam czegoś mniej prawdopodobnego – Nie ma w tym nic ciekawego
Jasne, po tej kilkugodzinnej podróży mam mnóstwo energii na spacer w góry. Ruszajmy! – Jestem wykończona i nie rozumiem sensu propozycji.
HYPERBATON ma za zadanie zmienić logiczną kolejność wyrazów. Gdy widzimy taki zabieg, to autor chce uwypuklić jakąś jego cechę.
Przykład:
Pospolita Rzecz – Rzeczpospolita
HIPERBOLA jest to bardzo duże wyolbrzymienie cech danego przedmiotu. Służy to podkreśleniu cech lub emocji. Można poprzez hiperbolę, pokazać nasze uczucia i emocje. Często wykorzystujemy ją w zdenerwowaniu, zmęczeniu, znudzeniu.
Przykład:
Chyba tysiąc razy mówiłaś mi o tym.
To będzie trwało całą wieczność. Nigdy tego nie skończę.
Nie ma już dla mnie nadziei. Świat się kończy.
Jejku, jakie ty masz gigantyczne loki.
Chyba całkiem oszalałaś.
LITOTA to przeciwieństwo hiperboli. Ten środek retoryczny polega na umniejszeniu tego o czym mowa. Wykorzystując litotę łagodzimy siłę naszej wypowiedzi, a wręcz uwydatniamy naszą skromność. Zamiast danego określenia używamy jego zaprzeczonego przeciwieństwa.
Przykłady:
„To nie było śmieszne”, zamiast „To było nie śmieszne”
„Niegłupi”, zamiast „mądry”
„Nieładny”, zamiast „brzydki”
Spójrzcie, że „nieładny” brzmi trochę delikatniej niż „brzydki”.
ALEGORIA to pojawia się często w sztuce. To bardzo ciekawy zabieg. Dzięki niemu widzimy dosłowne znaczenie przedmiotu, ale też jego abstrakcyjną stronę. Aby ją dostrzec, trzeba zwrócić uwagę na te przedmioty, ponieważ zazwyczaj mają one już swoje znaczenie w kulturze lub w literaturze, sztuce. Alegoria charakteryzuje się tym, że ma w każdym dziele to samo znaczenie.
Przykłady:
Czaszka – kojarzy nam się ze śmiercią, z przemijaniem, z końcem życia.
Sowa – to alegoria mądrości, wiedzy i inteligencie, związana jest z książkami.
SYMBOL ma znaczenie dosłowne oraz wiele znaczeń ukrytych. Najprościej jest to zastąpienie jednego pojęcia innym, bardziej wyrazistym i lepiej pokazującym charakter danego słowa. Dane słowo w jednej kulturze, w jakimś dziele może mieć inne znaczenie w innej kulturze czy innej literaturze. To właśnie różni symbol od alegorii. Bardzo dobrym przykładem książki, w której mamy do czynienia z wieloma symbolami, to jest z pewnością wszystkim znana i lubiana „Mały Książę” autorstwa Antoine’a de Saint-Exupéry’ego. Rozpoznanie ukrytych znaczeń danych postaci czy wydarzeń pozwala lepiej zrozumieć to, co autor chciał przekazać.
Róża to w tej książce symbol pięknej, ale kapryśnej kobiety. Poznajemy Różę jako kwiat bardzo skupiony na sobie, wręcz samolubny. Dopiero gdy nadchodzi czas rozstania, to Róża przejawia inne uczucia, takie jak wrażliwość oraz zainteresowanie innymi. Mówi się, że autor w postaci Róży ukrył postać swojej żony.
Lis w większości przypadków to symbol przebiegłości, sprytu, ale też chytrości i złodzieja. Tutaj jednak lis oznacza mądrość i rozwijanie relacji. To właśnie on mówi Małemu Księciu najważniejszą tajemnicę „Dobrze widzi się tylko sercem, najważniejsze jest niewidoczne dla oczu”.
Wąż; zwykle symbol zdrady, tutaj przyczynia się do końca losów głównego bohatera. A może ich początku…
Baobaby to symbol rozwijającego się zła, którego jeśli nie udusimy w zarodku, to później nie będziemy sobie w stanie z nim poradzić.
ANAFORA pojawia się wtedy, gdy na początku poszczególnych wersów, mamy powtarzające się słowa, lub zwroty. Gdy wielokrotnie czytamy jakieś słowa, automatycznie zwracamy na nie większą uwagę. Po to właśnie się jej używa, by przyciągnąć nas i pokazać, co w tekście jest ważne i na czym powinniśmy się skupić. Dodatkowa jej funkcja to nadanie rytmiczności tekstu lub wypowiedzi. W niektórych przypadkach anafora ma za zadanie opóźnić akcję, a nawet zbudować napięcie. Oczekujemy rozwiązania, lecz ono nie następuję. Chcemy znać odpowiedź, a poznamy ją tylko wtedy, kiedy autor tak zadecyduje.
Przykład z dzieła Juliusza Słowackiego „Hymn”:
,,Żem często dumał nad mogiłą ludzi,
Żem prawie nie znał rodzinnego domu,
Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi
Przy blaskach gromu.”
EPIFORA jest podobna do anafory, jednak jest jej przeciwieństwem. Powtórzenie bowiem, nie pojawia się na początku wersów czy zwrotek, lecz na ich końcach. Jeśli chodzi o znaczenie epifory, to jest ono takie jak w przypadku anafory. Ma zwrócić naszą uwagę oraz nadać rytm wypowiedzi. Co ciekawe jest możliwość połączenia anafory oraz epifory z czego wyjdzie nam symploke.
Przykład epifory:
,,Na morzy był spokój,
w wietrze był spokój
i w mojej duszy był spokój”.
EPITET to bardzo powszechny środek, który określa rzeczownik. Możemy to zrobić za pomocą przymiotnika, imiesłowu lub innego rzeczownika. Jak łatwo się domyślić, epitet służy podkreśleniu cechy danego przedmiotu, osoby lub zjawiska, dzięki czemu lepiej poznajemy to. Dodatkowo możemy poznać stosunek osoby do danego zjawiska. Najbardziej oczywistą funkcją epitetu jest lepsze opisanie danej rzeczy, by lepiej ją sobie wyobrazić.
Przykład epitetu:
Mały ptaszek, zielona strona, piękny wiersz, nowoczesna fryzura, święta osoba, piszący autor.
ANIMIZACJA, czyli inaczej ożywienie. Jest to ciekawy zabieg, kiedy to przedmiotom martwym, zjawiskom nadajemy cechy takie, jakie mają organizmy żywe. Bardzo często spotykamy ten środek w bajkach czy baśniach dla dzieci, a także fantastyce czy poezji. Nawet w życiu codziennym mamy z animizacją do czynienia, choć prawdopodobnie nie zdajemy sobie z tego sprawy, ponieważ te zwroty już bardzo się wpisały w nasze codzienne słownictwo.
Przykłady:
gryzące sumienie,
nadzieja umiera,
zegar się spieszy,
uśpiony wulkan,
biegnące krzesło z książki „Magiczne drzewo”,
latający dywan z opowieści o Aladynie.
Specyficznym rodzajem ożywienia jest personifikacja. Tutaj również nadajemy cechy, lecz tym razem typowo ludzkie i możemy je przypisać przedmiotom czy roślinom. Personifikacja i animizacja służą nadania dynamiki tekstu oraz zwiększenia jego obrazowości.
APOSTROFA to bezpośredni zwrot do adresata, którym może być bóstwo, przedmiot, osoba. Dzięki temu poznajemy stosunek podmiotu (czy narratora) do odbiorcy.
Przykład:
,,Gościu, siądź pod mym liściem,
a odpocznij sobie!”
Szczególnym rodzajem apostrofy jest inwokacja. Inwokacja to rozbudowana apostrofa, znajdująca się na początku tekstu. Nadawca zwraca się, podobnie jak wcześniej, do muz lub bóstwa, prosząc o natchnienie. Ten środek jest charakterystyczny dla eposów, czyli gatunku, który jest ważny dla danego narodu, ponieważ opisuje on losy bohatera ważnego dla danej grupy ludzi. Takim przykładem dla Polski jest „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza oraz „Chłopi” Reymonta. Ze starożytności za epos uznaje się „Iliadę” Homera.
Przykład inwokacji z „Pana Tadeusza”:
,,Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie.
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił.
Dziś piękność twą z całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.
PYTANIE RETORYCZNE. Zazwyczaj, gdy zadajemy pytanie, to oczekujemy uzyskania na nie odpowiedzi. W przypadku pytania retorycznego sytuacja jest inna. Zadajemy pytanie, lecz nie po to, by poznać odpowiedź, ale by skłonić odbiorcę do refleksji, do zastanowienia się nad pewnymi sprawami. Służy ono właśnie po to, by zwrócić naszą uwagę, skłonić do zastanowienia, co dodatkowo wpływa na zapamiętanie go. Takie pytanie może też służyć do przekonania kogoś do naszej racji lub przedstawienia mu naszej strony. Czasem, na przykład ,,prawda?” lub ,,co nie?” służy jako przerywnik w rozmowie, jednocześnie podtrzymując dialog.
Przykłady:
Czy to nie uroczy bobas?
Jak to możliwe?
Jasne, czemu nie?
Czy niebo jest niebieskie?
Czy możemy coś wiedzieć?
NOELOGIZM to słowo, które powstało, a wcześniej nic nie znaczyło, bądź nie istniało. Trzeba pamiętać, że by słowo powstało i mogło być uznane, musi być ono stworzone zgodnie z regułami panującymi w danym języku. Innymi zasadami, które powinny być spełnione to; nawiązanie do istotnej cechy danego przedmiotu czy zjawiska oraz harmonijna, łatwa do wymówienia forma. Gdyby słowo składało się na przykład z samych spółgłosek, byłoby ono bardzo trudne do wymówienia. Oczywiście neologizm służy nadaniu nazwy jakiemuś nowemu wynalazkowi, nowej osobie czy zjawisku.
Przykłady:
smartfon, komputer, jesieniara, ludożerca, kradziej, człowieki, alternatywka, śpiulkolot
Bardzo dobrym przykładem utworu, w którym autor wykorzystał wiele wymyślonych przez siebie neologizmów, jest „O sławnym człowieku” autorstwa Leszka Kołakowskiego.
,,wyćwiczył się w szybkim nawlekaniu nitki na igłę i chciał zasłynąć jako najlepszy nawlekacz nitki na igłę.”
„Był jeszcze najlepszym zapalaczem świec, największym rozbijaczem talerzy i najlepszym zapinaczem guzików przy kamizelkach”.
ARCHAIZM to w pewnym sensie przeciwieństwo neologizmu. Gdy w poprzednim środku mamy do czynienia z nowymi wyrazami, tak archaizmami są słowa, które wyszły już z użytku, zastąpiono je innymi lub dana rzecz, którą nazywały, przestała być potrzebna. Bardzo często archaizmy spotykamy w tekstach sprzed wielu lat, przez to te dzieła potrafią sprawiać ludziom problemy w poznaniu historii i wyobrażeniu jej sobie.
Przykłady archaizmów:
Cykoriant to tchórz, osoba bojąca się wielu rzeczy,
Dalipan to daje słowo, doprawdy,
Dziadzizna to spadek po dziadku,
Daremnik to osoba, która pracuje za darmo.
To wszystkie środki retoryczne, jakie chciałam Wam przedstawić. Mam nadzieję, że odświeżyliście sobie swoją wiedzę lub powiększyliście ją o nowe słowa. Może się wydawać, że takie środki stylistyczne nas nie dotyczą, ale tak naprawdę mamy z nimi styczność na co dzień, choć nie zawsze jesteśmy tego świadomi. Wydaje się, że pytań retorycznych, epitetów, oraz innych z tej grupy używali poeci w dawnych wiekach, a jednak tak nie jest. Warto poznawać swój język, by wiedzieć o czym i w jaki sposób się mówi. Dokształcać się, by ojczystego języka nie krzywdzić, a go polepszać i prowadzić swój sposób mówienia na jeszcze wyższe poziomy.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!