Strony czasownika – strona czynna i strona bierna
Strony czasownika – strona czynna i strona bierna to dwie perspektywy: w czynnej podmiot wykonuje czynność (Uczeń pisze wypracowanie), w biernej podmiot ją odbiera (Wypracowanie zostało napisane przez ucznia); bierną buduje się z być/zostać + imiesłów bierny i używa do przesunięcia akcentu, streszczeń oraz bezosobowości.
- Wskaż dopełnienie w zdaniu czynnym
- Zamień to dopełnienie na podmiot zdania biernego
- Dobierz zostać (czynność/rezultat) lub być (stan/trwanie) w odpowiednim czasie
- Utwórz imiesłów bierny od czasownika i uzgodnij go z podmiotem
- Dodaj wykonawcę czynności z przez + biernik, jeśli to istotne
Strony czasownika – strona czynna i strona bierna pomagają jasno kierować uwagę: wybieraj czynną dla sprawcy i dynamiki, bierną dla efektu i obiektu. Przykład: Czynna – Naukowcy badają szczepionkę; Bierna – Szczepionka jest badana przez naukowców.
Czym są strony czasownika i po co je rozróżniać?
Strony czasownika pokazują, kto jest wykonawcą czynności i gdzie pada najważniejszy akcent informacyjny. W stronie czynnej podmiot działa bezpośrednio (Nauczyciel sprawdza prace), w biernej ten sam fakt wyrażamy inaczej, eksponując obiekt lub rezultat (Prace zostały sprawdzone przez nauczyciela). Rozróżnienie stron pozwala sterować uwagą czytelnika, uniknąć powtórzeń i zachować spójność tekstu: raz podkreślamy sprawcę, kiedy indziej efekt lub obiekt.
Jak rozpoznać stronę czynną?
Strona czynna to najprostszy układ: rzeczywisty sprawca jest podmiotem gramatycznym, a orzeczenie ma formę czynną (bez imiesłowu biernego). Pytanie o podmiot odpowiada na kto? co? jako wykonawca. Przykłady: Lekarz bada pacjenta. Uczniowie przygotowują prezentację. Firma wprowadza nową usługę. To rejestr szczególnie zalecany w pracach szkolnych, wystąpieniach i instrukcjach, bo jest zwięzły i jednoznaczny.
Kto jest wykonawcą i jak go odnaleźć?
W zdaniu czynnym wykonawca odpowiada na pytanie kto/co i stoi w mianowniku. Jeśli bez trudu można wskazać osobę/instytucję/siłę sprawczą i to właśnie ona ma być tematem zdania, wybierz stronę czynną. Przykład: Organizatorzy odwołali koncert (wykonawca: organizatorzy).
Jak utworzyć stronę bierną krok po kroku?
Strona bierna powstaje, gdy obiekt czynności staje się podmiotem zdania, a sprawca (jeśli ważny) pojawia się w wyrażeniu przyimkowym z przez lub rzadziej w narzędniku. Konstrukcja: zostać/być + imiesłów przymiotnikowy bierny (zgodny z podmiotem). Przykład transformacji: Firma dostarczyła paczkę → Paczka została dostarczona przez firmę.
Algorytm decyzyjny
- Krok 1: Sprawdź, czy czasownik jest przechodni (ma dopełnienie w bierniku lub dopełniaczu bez przyimka)
- Krok 2: Jeśli tak, wybierz obiekt jako nowy podmiot zdania biernego
- Krok 3: Dobierz zostać dla jednorazowego zdarzenia/rezultatu; być dla stanu/trwania
- Krok 4: Utwórz imiesłów bierny (np. napisać → napisany, zbudować → zbudowany)
- Krok 5: Uzgodnij imiesłów z podmiotem (rodzaj, liczba) i dodaj wykonawcę z przez, jeśli to potrzebne
- Krok 6: Zadbaj o szyk: temat na początku, nowe informacje później
„Być” czy „zostać”? Kiedy której formy użyć?
Być + imiesłów bierny wyraża stan lub czynność trwającą (Książka jest drukowana; Drzwi były zamknięte), a zostać + imiesłów bierny podkreśla zdarzenie i rezultat (Książka została wydrukowana; Drzwi zostały zamknięte). W tekstach informacyjnych i sprawozdawczych zazwyczaj lepsze jest zostać, gdy mówimy o zakończonej czynności.
Jak powstaje imiesłów bierny i jak go odmieniać?
Imiesłów przymiotnikowy bierny tworzy się zwykle od czasowników przechodnich: -ać → -any (malować → malowany), -eć/-ić → -ony/-iony (zrobić → zrobiony), -ować → -owany (renovować → renovowany; poprawnie: odnawiać → odnowiony, modernizować → zmodernizowany), -nąć → -nięty (pchnąć → pchnięty), -rzeć → -rzony (zamknąć → zamknięty to wyjątek paradygmatyczny). Imiesłów odmienia się jak przymiotnik i zgadza z podmiotem w rodzaju i liczbie: list został wysłany, paczki zostały wysłane, umowa jest podpisana.
Jak dobrać końcówki i uniknąć kalk z angielszczyzny?
Unikaj dosłownych przekładów typu jest dostarczany przez (tam, gdzie lepiej: dostarcza). W polszczyźnie nadmiar strony biernej osłabia styl. Końcówki dobieraj według wzoru przymiotnikowego: -y/-i dla męskoosobowego w l.mn. (zaproszeni), -e dla niemęskoosobowego (zaproszone), -a/-y/-e w l.poj. zależnie od rodzaju.
Kiedy lepiej użyć strony czynnej niż biernej?
W wypowiedziach poradnikowych, naukowych i szkolnych strona czynna brzmi konkretnie i odpowiedzialnie: Zespół przygotował analizę jest klarowniejsze niż Analiza została przygotowana. Stronę bierną zachowaj, gdy wykonawca jest oczywisty, nieznany lub nieistotny (Złodzieja zatrzymano, Droga została zamknięta). Zasada praktyczna: jeśli sprawca jest kluczowy dla sensu, wybierz stronę czynną.
Czy każdy czasownik ma stronę bierną?
Nie. Stronę bierną tworzą przede wszystkim czasowniki przechodnie, czyli takie, które mają dopełnienie bliższe bez przyimka (czytać książkę, pisać list). Czasowniki nieprzechodnie (iść, spać, padać) nie tworzą strony biernej. Ograniczenia dotyczą też wielu form zwrotnych (nazywać się), czasowników modalnych bez pełnej frazy (móc, chcieć – same nie tworzą biernej) oraz konstrukcji z dopełnieniem przyimkowym (czekać na pociąg – bierna brzmi sztucznie).
Lista wyjątków do zapamiętania
- Czasowniki nieprzechodnie nie mają biernej: spać, iść, zniknąć
- Formy zwrotne zwykle nie tworzą biernej: bać się, śmiać się
- Dopełnienie przyimkowe utrudnia bierną: czekać na, myśleć o (unikaj biernej)
- Kochać, lubić mają bierną formalnie, ale często brzmi ona sztucznie w codziennej polszczyźnie
- Być + imiesłów = stan (był zamknięty), zostać + imiesłów = rezultat (został zamknięty)
- Agent bez „przez” w narzędniku bywa poprawny, lecz urzędowy: decyzja została wydana starostą
- Zlepek „zostało się zrobionym” jest błędny – nie łącz bezosobowości z bierną
- Formy -no/-to to nie bierna, lecz konstrukcja bezosobowa: Uporządkowano akta
Czym różni się bierna od konstrukcji z -no/-to i od form z „się”?
Konstrukcja -no/-to (Naprawiono windę) jest bezosobowa: brak wyrażonego podmiotu i nie da się uzgodnić orzeczenia z „kimś”. Ma charakter zwięzły i informacyjny. Formy z się (Drukuje się afisze) są bezosobowe lub ogólnopodmiotowe – opisują czynności wykonywane „się” = „ktoś”, bez wskazania sprawcy. Strona bierna natomiast ma wyraźny podmiot i imiesłów bierny uzgodniony z tym podmiotem (Afisze są drukowane).
Jak zapisać wykonawcę w stronie biernej: „przez kogo” czy narzędnikiem?
Najczytelniej użyć przyimka przez + biernik: Projekt został opracowany przez zespół. W tekstach prawniczych spotyka się narzędnik bez przyimka: Projekt został opracowany zespołem – poprawne, lecz bardziej urzędowe. Jeśli wykonawca jest nieistotny, pomijaj go całkowicie, by nie zaciemniać przekazu.
Typowe błędy i jak ich unikać
Poniżej zestaw najczęstszych potknięć wraz z poprawą:
| Przykład poprawny | Przykład błędny | Wyjaśnienie |
|---|---|---|
| Paczka została dostarczona na czas | Była dostarczona paczka na czas przez kuriera | Zbyt urzędowy szyk i niepotrzebne rozbicie informacji; lepszy naturalny porządek |
| Decyzja została podjęta przez komisję | Decyzja została podjęta przez komisję przez | Nadmierne powtórzenia; jedno przez wystarcza |
| Drzwi są zamknięte | Drzwi są zamknięci | Zgodność: rodzaj nijaki liczby mnogiej → zamknięte |
| Wyniki zostały opublikowane | Wyniki były opublikowane wczoraj | Dla zdarzenia dokonanego preferuj zostać zamiast być |
| Usterkę naprawiono w ciągu godziny | Usterka została naprawiono w ciągu godziny | Nie mieszaj biernej z -no/-to; wybierz jedną konstrukcję |
Zagadnienie na maturze
Egzamin sprawdza rozpoznawanie i przekształcanie stron: przeformułuj zdanie czynne na bierne, wskaż podmiot, uzasadnij dobór zostać/być, usuń nadmiar strony biernej w wypracowaniu. Liczy się zgodność gramatyczna (rodzaj, liczba), naturalny szyk i funkcjonalność – czy wybór strony wzmacnia tezę i porządek akapitów.
Ćwiczenia utrwalające
Przekształć na stronę bierną: Stylista przygotował stylizację.
Wybierz formę trafniejszą stylistycznie w informacji prasowej o zakończonej inwestycji.
Wskaż zdanie z niepoprawną zgodnością.
Od czasownika „wykonać” utwórz imiesłów bierny i użyj w zdaniu.
Mity i fakty o stronach czasownika
Strona bierna jest zawsze elegantsza i bardziej naukowa.
Nadmierne użycie biernej osłabia jasność. W polszczyźnie standardowej częściej zalecana jest strona czynna, a bierna – gdy wykonawca jest nieistotny lub nieznany.
Każde zdanie czynne da się poprawnie przerobić na bierne.
Nie dotyczy to czasowników nieprzechodnich i wielu zwrotnych; powstają wtedy formy sztuczne lub niepoprawne.
„Być” i „zostać” w stronie biernej znaczą to samo.
„Być” akcentuje stan lub trwanie, „zostać” – zdarzenie i rezultat. W sprawozdaniach przeszłych wybieraj „zostać”.
Słowniczek pojęć
Unikaj kaskad biernej w jednym akapicie. Jeśli pojawiają się trzy i więcej form biernych pod rząd, zreformułuj część zdań na czynne i uporządkuj temat–remat (to, o czym mówisz, kontra nowe informacje).
Przełącznik stron w głowie: esencja do notatnika
– Strona czynna eksponuje sprawcę; strona bierna eksponuje obiekt lub rezultat
– Bierną buduje się: zostać/być + imiesłów bierny; wybieraj zostać dla zdarzeń, być dla stanów
– Twórz bierną od czasowników przechodnich; unikaj łączenia z -no/-to w jednym orzeczeniu
– Agent najczęściej po przez + biernik; pomiń go, gdy jest oczywisty lub nieistotny
– Zachowaj zgodność imiesłowu z podmiotem (rodzaj, liczba); dbaj o naturalny szyk
– W polszczyźnie preferuj stronę czynną; bierną stosuj celowo, kiedy temat zdania to obiekt/efekt
Pytania do przemyślenia:
– W których akapitach Twojego ostatniego wypracowania bierna wzmocniłaby temat zdania, a gdzie lepsza byłaby czynna?
– Kiedy informacja o sprawcy jest kluczowa dla tezy, a kiedy tylko obciąża styl?
– Jak zmienia się sens i akcent po przekształceniu trzech zdań z projektu na bierną?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!